br. 07-00-412/2014-02 datum: 4. 12. 2014.

MIŠLjENjE

Mišljenje je doneto u postupku povodom pritužbe A. H, odbornice u Skupštini grada Beograda, zbog neprimenjivanja rodno diferencijalnog (rodno osetljivog) jezika u aktima koje donosi Skupština grada Beograda. U izjašnjenju na navode pritužbe S. P, sekretarka Skupštine grada navela je da smatra da Skupština ne postupa protivno načelu ravnopravnosti polova, s obzirom da Zakon o zabrani diskriminacije ne sadrži izričite odredbe kojima se propisuje službena upotreba rodno senzitivnog jezika. Navela je i da je u Skupštini grada 41% odbornica, kao i da su žene na pozicijama zamenice predsednika, sekretarke i zamenice sekretarke Skupštine grada. N. N, predsednik Skupštine grada Beograda nije se u ostavljenom roku izjasnio na navode iz pritužbe. Poverenica za zaštitu ravnopravnosti ukazuje da je upravo broj odbornica i žena na visokim funkcijama u Skupštini grada, pokazatelj neophodnosti da se prestane sa praksom jezičkog ignorisanja žena, posebno ako se ima u vidu da za takvo postupanje nema utemeljenja u srpskom jeziku. Skupština grada Beograda ima zakonsku obavezu da prati ostvarivanje rodne ravnopravnosti, da primenjuje međunarodne standarde, kao i da u okviru svojih nadležnosti obezbeđuje ravnopravnost polova i ostvarivanje jednakih mogućnosti. Zbog toga je Skupštini grada Beograda preporučeno da preduzme sve neophodne mere kako bi uvela rodno senzitivni jezik u sve opšte i pojedinačne akte koje donosi, kao i da u službenoj komunikaciji, imenice koje označavaju radna mesta, položaje i funkcije koristi u gramatičkom rodu koji izražava pol lica koje je njihov nosilac.

1. TOK POSTUPKA

1.1. A. H, odbornica u Skupštini grada Beograda podnela je 16. septembra 2014. godine pritužbu protiv Skupštine grada Beograda. U pritužbi je navedeno:

– da pritužbu podnosi zbog odsustva rodno diferencijalnog jezika u aktima koje donosi Skupština grada Beograda, kao što je Poslovnik Skupštine grada, zapisnici sa sednica i drugo;
– da je neprimereno da Skupština grada Beograda, i pored prigovora koji je uputila 18. jula 2014. godine, nije uložila ni najmanji napor da eliminiše tradiciju u jeziku koja degradira žene i čini ih nevidljivim u sferi javnog delovanja;
– da se time ne izražava samo lingvistički nego i društveni stav;
– da generička upotreba muškog gramatičkog roda ili pretpostavka da je takva upotreba automatski rodno neutralna narušava princip ravnopravnosti polova i u suprotnosti je sa međunarodnim standardima;
– da uvođenje klauzule da se sve odredbe propisa podjednako odnose i na muškarce i žene ne doprinosi uklanjanju ove diskriminacije, budući da se to napominje na jednom mestu, a zatim se za ceo tekst i dalje koristi isključivo muški rod.

1.2. Uz pritužbu su dostavljeni: prigovor na zapisnik sa sednice Skupštine grada održane 23. juna 2014. br: S-03-031-19 od 18. jula 2014. godine i zapisnik sa 5. sednice Skupštine grada Beograda održane 22. jula 2014. godine.

1.3. Poverenica za zaštitu ravnopravnosti sprovela je postupak u cilju utvrđivanja pravno relevantnih činjenica i okolnosti, a u skladu sa čl. 35. st. 4. i čl. 37. st. 2. Zakona o zabrani diskriminacije , pa je u toku postupka zatraženo izjašnjenje S. P, sekretarke Skupštine grada Beograda i N. N, predsednika Skupštine grada Beograda.

1.4. U izjašnjenju S. P. navedeno je:

– da je A. H. dostavila prigovor na zapisnik sa sednice održane 18. jula 2014. godine kojim je ukazano na odsustvo primene rodno diferencijalnog jezika u zapisniku, a ne i u drugim aktima, kako je navedeno u pritužbi;
– da je obavestila Skupštinu grada o dostavljenoj primedbi, nakon čega su odbornici Skupštine grada usvojili zapisnik sa 4. sednice;
– da koristi priliku da ukaže da Skupštinu grada Beograda čini 41% odbornika koji su manje zastupljenog pola, kao i da mnoge od nosećih funkcija u gradu Beogradu obavljaju pripadnice ženskog pola, kao što su zamenica predsednika Skupštine grada, sekretarka i zamenica sekretarke Skupštine grada;
– da Zakon o zabrani diskriminacije, kao opšti antidiskriminacioni zakon ne sadrži odredbe o službenoj upotrebi rodno senzitivnog jezika, pa smatra da nije postupljeno protivno načelu ravnopravnosti polova.

1.5. Uz izjašnjenje je dostavljena stenografska beleška sa pete sednice Skupštine grada Beograda.

1.6. N. N, predsednik Skupštine grada Beograda nije se izjasnio na navode iz pritužbe u ostavljenom roku.

2. ČINjENIČNO STANjE

2.1. Uvidom u kopiju zapisnika sa 5. sednice Skupštine grada utvrđeno je da se prilikom sačinjavanja ovog zapisnika nije koristio rodno senzitivni jezik. Prilikom navođenja fukcija i imena, za sekretarku Skupštine grada S. P. koristi se naziv „sekretar Skupštine grada”, dok se za odbornicu A. H. koristi termin „odbornik”.

2.2. Uvidom u Službeni list grada Beograda, utvrđeno je da Skupština grada Beograda prilikom donošenja opštih i pojedinačnih akata ne koristi izraze u ženskom gramatičkom rodu.

2.3. Nesporno je da je odbornica A. H. podnela prigovor na zapisnik sa sednice Skupštine grada održane 23. juna 2014. godine, koji je razmatran 22. jula 2014. godine. Uvidom u stenografsku belešku sa ove sednice utvrđeno je da je N. N, predsednik Skupštine grada, prihvatio predlog sekretarke Skupštine grada da šefovi odborničkih grupa razgovaraju na temu prigovora i pozvao odbornike i odbornice da se izjasne o primedbi A. H. rečima „Ko je za to da se prihvati primedba gospođice A. H, izvinjavam se, gospođe A. H”. Nakon toga je konstatovano da primedba nije prihvaćena, pošto je za nju glasalo deset odbornika i odbornica, a većina prisutnih nije glasala.

3. MOTIVI I RAZLOZI ZA DONOŠENjE MIŠLjENjA

3.1. Poverenica za zaštitu ravnopravnosti, prilikom odlučivanja u ovom predmetu, imala je u vidu navode iz pritužbe i izjašnjenja, dokaze koji su dostavljeni, kao i relevantne pravne propise u oblasti zaštite od diskriminacije.

Pravni okvir

3.2. Poverenik za zaštitu ravnopravnosti je samostalan, nezavisan i specijalizovan državni organ ustanovljen Zakonom o zabrani diskriminacije sa zadatkom da radi na suzbijanju svih oblika i vidova diskriminacije i ostvarivanju ravnopravnosti u društvenim odnosima. Nadležnost Poverenika za zaštitu ravnopravnosti široko je određena, u skladu sa međunarodnim standardima, kako bi se omogućilo da delotvorno i efikasno ostvaruje svoju ulogu. Jedna od osnovnih nadležnosti Poverenika jeste da prima i razmatra pritužbe zbog diskriminacije, daje mišljenja i preporuke u konkretnim slučajevima diskriminacije i izriče zakonom utvrđene mere. Pored toga, Poverenik je ovlašćen da predlaže postupak mirenja, kao i da pokreće sudske postupke za zaštitu od diskriminacije i podnosi prekršajne prijave zbog akata diskriminacije propisanih antidiskriminacionim propisima. Poverenik je, takođe, ovlašćen da upozorava javnost na najčešće, tipične i teške slučajeve diskriminacije i da organima javne vlasti preporučuje mere za ostvarivanje ravnopravnosti.

3.3. Republika Srbija je ratifikovala Konvenciju o eliminisanju svih oblika diskriminacije žena (CEDAW) i obavezala se da će u svim oblastima, posebno političkoj, društvenoj, ekonomskoj i kulturnoj preduzimati sve prikladne mere, da bi se obezbedio potpun razvoj i napredak žena, kako bi im se garantovalo ostvarivanje i uživanje ljudskih prava i osnovnih sloboda, ravnopravno s muškarcima. Takođe, država se obavezala da će preduzimati sve adekvatne mere radi izmene društvenih i kulturnih običaja u pogledu ponašanja muškaraca i žena da bi se otklonile predrasude i uobičajena i svaka druga praksa zasnovana na idejama o inferiornosti ili superiornosti jednog ili drugog pola ili tradicionalnoj ulozi muškaraca i žena. U skladu sa odredbama Konvencije, diskriminacija žena označava svaku razlikovanje, isključenje ili ograničenje u pogledu pola, što ima za posledicu ili cilj da ugrozi ili onemogući ženama priznanje, ostvarenje ili vršenje ljudskih prava i osnovnih sloboda na političkom, ekonomskom, društvenom, kulturnom, građanskom ili drugom polju, bez obzira na njihovo bračno stanje .

3.4. Plan za korigovanje sadašnje neravnoteže u učešću žena i muškaraca u političkom životu Međuparlamentarne unije (1994), preporučuje pažljiv izbor termina koji se koriste u ustavu i zakonu. U odeljku B, tačka IV, navodi se da jezik koji se koristi u zakonodavstvu treba da žene i muškarce postavi na ravnopravnu osnovu i izbegne bilo kakvu diskriminaciju zasnovanu na pripadnosti određenom polu, da u ovom procesu značajnu ulogu imaju zakonodavci, koji mogu delovati u pravcu usvajanja ovih preporuka koristeći svoja ovlašćenja, kao i da je u nekim zemljama potrebno pisati zakone uz korišćenje oblika oba roda.

3.5. Savet Evrope je usvajanjem Preporuke Odbora ministara o eliminisanju seksizma u jeziku R(90)4 preporučio državama članicama da promovišu upotrebu jezika koji odražava principe ravnopravnosti žena i muškaraca, kao i da preduzmu mere koje su potrebne kako bi usaglasili terminologiju koja se koristi prilikom izrade pravnih propisa, u javnoj administraciji i obrazovanju sa principima rodne ravnopravnosti.

3.6. Savet evropskih opština i regiona (CEMR) je asocijacija koja okuplja više od 150.000 lokalnih i regionalnih vlasti iz četrdeset zemalja Evrope. Ovaj savet je 2006. godine usvojio Evropsku povelju o rodnoj ravnopravnosti na lokalnom nivou, koju je u Srbiji do danas potpisalo više od 20 lokalnih samouprava. U povelji se navodi da je potrebno da lokalne samouprave regulišu sopstvene procedure i standarde tako da potencijalni kandidati/kinje i izabrani predstavnici/ce ne budu stavljeni u nepovoljan položaj zbog stereotipnih oblika ponašanja, jezika ili uznemiravanja. Lokalne samouprave se obavezuju da će se boriti protiv predrasuda, praksi i upotrebe jezika i predstava baziranih na ideji superiornosti ili inferiornosti jednog ili oba pola, odnosno, na stereotipnim ulogama žena ili muškaraca.

3.7. Odredbom člana 15. Ustava Republike Srbije propisano je da država jemči ravnopravnost žena i muškaraca i razvija politiku jednakih mogućnosti, dok je članom 21. zabranjena svaka diskriminacija, neposredna ili posredna, po bilo kom osnovu, a naročito po osnovu rase, pola, nacionalne pripadnosti, društvenog porekla, rođenja, veroispovesti, političkog ili drugog uverenja, imovnog stanja, kulture, jezika, starosti i psihičkog ili fizičkog invaliditeta.

3.8. Ustavna zabrana diskriminacije bliže je razrađena Zakonom o zabrani diskriminacije, koji propisuje da diskriminacija i diskriminatorno postupanje označavaju svako neopravdano pravljenje razlike ili nejednako postupanje, odnosno propuštanje (isključivanje, ograničavanje ili davanje prvenstva), u odnosu na lica ili grupe kao i na članove njihovih porodica, ili njima bliska lica, na otvoren ili prikriven način, a koji se zasniva na rasi, boji kože, precima, državljanstvu, nacionalnoj pripadnosti ili etničkom poreklu, jeziku, verskim ili političkim ubeđenjima, polu, rodnom identitetu, seksualnoj orijentaciji, imovnom stanju, rođenju, genetskim osobenostima, zdravstvenom stanju, invaliditetu, bračnom i porodičnom statusu, osuđivanosti, starosnom dobu, izgledu, članstvu u političkim, sindikalnim i drugim organizacijama i drugim stvarnim, odnosno pretpostavljenim ličnim svojstvima . Zakonom su posebno propisani posebni oblici diskriminacije a odredbom člana 6. pripisano je da neposredna diskriminacija postoji ako se lice ili grupa lica, zbog njegovog, odnosnog, njihovog ličnog svojstva u istoj ili sličnoj situaciji, bilo kojim aktom, radnjom ili propuštanjem stavljaju ili su stavljeni u nepovoljniji položaj ili bi mogli biti stavljeni u nepovoljniji položaj. Diskriminacija na osnovu pola, u skladu sa članom 20. Zakona o zabrani diskriminacije, postoji ako se postupa protivno načelu ravnopravnosti polova, odnosno načelu poštovanja jednakih prava i sloboda žena i muškaraca u političkom, ekonomskom, kulturnom i drugom aspektu javnog, profesionalnog, privatnog i porodičnog života.

3.9. Zakon o ravnopravnosti polova pod diskriminacijom na osnovu pola podrazumeva svako neopravdano pravljenje razlike ili nejednako postupanje, odnosno propuštanje (isključivanje, ograničavanje, davanje prvenstva) koje ima za cilj ili posledicu da licu ili grupi oteža, ugrozi, onemogući ili negira priznanje, uživanje ili ostvarivanje ljudskih prava i sloboda u političkoj, ekonomskoj, društvenoj, kulturnoj, građanskoj, porodičnoj i drugoj oblasti . Organi jedinica lokalne samouprave su obavezni da prate ostvarivanje ravnopravnosti zasnovane na polu u svim oblastima društvenog života, kao i primenu međunarodnih standarda i ustavom zajemčenih prava u ovoj oblasti , da razvijaju aktivnu politiku jednakih mogućnosti u svim oblastima društvenog života i da, u okviru svojih nadležnosti, obezbeđuju ravnopravnost polova i ostvarivanje jednakih mogućnosti i podstiču i unapređuju ravnopravnosti polova.

Analiza navoda iz pritužbe, izjašnjenja i dokaza sa aspekta antidiskriminacionih propisa

3.10. Poverenica za zaštitu ravnopravnosti najpre konstatuje da u službenoj komunikaciji u Srbiji rodno senzitivni jezik i dalje nije široko prihvaćen, iako jezik ima fundamentalnu ulogu u formiranju društvenog identiteta pojedinca i pojedinki i značajno utiče na oblikovanje društvenih stavova. Upotreba jezika u kojem se prisustvo, jednak status i uloge žena u muškaraca u društvu ravnopravno odražavaju i tretiraju sa jednakom vrednošću i dostojanstvom, suštinski je aspekt rodne ravnopravnosti i od značaja je za postizanje faktičke ravnopravnosti polova. Poverenica stoji na stanovištu da izgradnja modernog društva nikada nije potpuna ako se bazira samo na jednom segmentu društvenog razvoja. Razvoj društva u Republici Srbiji ne može biti potpun bez društvenog, ekonomskog i kulturnog razvoja, a poboljšanje položaja žena mora biti shvaćeno kao neophodan uslov napretka. U tom smislu, neophodno je preduzimati sve mere u cilju prevazilaženja onih kulutrnih i običajnih pravila koja koče društveni razvoj i onemogućavaju ženama uživanje svih ljudskih prava ravnopravno sa muškarcima.

3.11. Poverenica ukazuje da je Zaštitnik građana doneo Uputstvo o standardizovanom nediskriminatornom govoru i ponašanju (2010), u kojem je navedeno da je rodno diferencijalan jezik – jezik rodne ravnopravnosti. Ovim uputstvom je preporučeno da se u unutrašnjoj i spoljašnjoj komunikaciji dosledno koristi ženski gramatički rod za žene, čime bi se izbeglo podrazumevanje da su žene obuhvaćene korišćenjem imenica i zamenica u muškom gramatičkom rodu i prekinula bi se neprihvatljiva jezička nevidljivost žena.

3.12. Pokrajinski ombudsman APV uputio je Autonomnoj pokrajini Vojvodini preporuku br: VII-OM-D-97/09 (2009) da nediskriminatornu, rodnu terminologiju ugradi u sve pokrajinske skupštinske odluke, uredbe odluke, deklaracije, rezolucije, poslovnike, pravilnike, uputstva, naredbe, rešenja, preporuke, zaključke i druge akte, te da se prilikom donošenja pojedinačnih pravnih akata vodi računa o rodnoj terminologiji. Poverenica ukazuje da je Autonomna pokrajina Vojvodina u celosti postupila po ovoj preporuci, i to tako što opštom odredbom propisuje nediskriminatornu terminologiju, u svim aktima koje donosi. Na primer, odredba člana 2. Pokrajinske skupštinske odluke o Pokrajinskoj vladi , glasi „Sve imenice koje se koriste u ovoj odluci u muškom rodu, a imaju i ženski rod, podrazumevaju i istovremeno obuhvataju sve imenice u ženskom rodu. Imenice koje označavaju službene pozicije i funkcije u organima Autonomne pokrajine Vojvodine koriste se u obliku koji izražava pol lica koje je njihov nosilac”.

3.13. Kako se predmet pritužbe odnosi na Skupštinu grada Beograda, Poverenica za zaštitu ravnopravnosti ukazuje na pozitivan primer Gradske opštine Vračar, koja u svim opštim i pojedinačnim aktima, primenjuje pravila rodno senzitivnog jezika, tako što istovremeno koristi i muški i ženski gramatički rod. U Statutu Gradske opštine Vračar navedeno je da „Skupštinu opštine čini 60 odbornika/odbornica, koje biraju građani/građanke na neposrednim izborima”, kao i da se „u opštini ustanovljava zaštitnik/zaštitnica građana/građanki koji/koja ima zamenika/zamenicu”. Skupština gradske opštine Vračar donela je Odluku o izboru zaštitnice građana/građanki gradske opštine Vračar , u kojoj je navedeno da se Zorica Runić bira za zaštitnicu građana/građanki.

3.14. Poverenica za zaštitu ravnopravnosti imala je u vidu navode iz izjašnjenja da Skupštinu grada Beograda čini 41% odbornica. Pri tome, treba imati u vidu da broj odbornica u gradskim/opštinskim skupštinama rezultat posebnih (afirmativnih) mera koje je Republika Srbija uvela, upravo jer su žene bile znatno manje zastupljene u nacionalnom parlamentu i lokalnim skupštinama. Izmenom člana 20. Zakona o lokalnim izborima (2011) uvedena je obaveza da na izbornoj listi, među svaka tri kandidata po redosledu na listi, mora biti jedan kandidat onog pola koji je manje zastupljen na listi. Nakon ovih novina, broj odbornica u skupštinama opština i gradova značajno je povećan. Ovo je ujedno i jedan od primera razvijanja politike jednakih mogućnosti, te Poverenica za zaštitu ravnopravnosti ukazuje da broj odbornica u Skupštini grada Beograda koji je veći od zakonom propisanog minimuma, predstavlja svojevrsni pokazatelj da je neophodno prestati sa praksom jezičke nevidljivosti žena.

3.15. Poverenica za zaštitu ravnopravnosti ukazuje da u srpskom jeziku, odnosno, u gramatičkim pravilima srpskog jezika nema utemeljenja ni opravdanja za jezičku nevidljivost žena. Naime, u stručnoj literaturi se navodi da „srpski jezik ima dosledno utkanu kategoriju gramatičkog roda i nije moguće upotrebiti neku imenicu bez oznake gramatičkog roda (muškog, ženskog i srednjeg) … a osnovno pravilo za građenje rečenice je da se subjekat i predikat moraju slagati u rodu, broju i licu”. Upotreba jezika je vezana za društveni i politički kontekst, a pitanje standardizacije (normiranja) jezika uvek je političko pitanje. Rodno osetljivom upotrebom jezika može se uticati na svest onih koji se tim jezikom koriste, a jezik „može odražavati i nameru govornika, može ubeđivati, pohvaliti ili podržati, narugati se drugom ili ga učiniti (ne)vidljivim”.

3.16. Imajući u vidu zapisnik sa sednice Skupštine grada, Poverenica za zaštitu ravnopravnosti koristi priliku da ukaže da je korišćenje termina „gospođica” u javnoj sferi neprimereno. Činjenica je da je termin „gospođica” uobičajen u srpskom jeziku, međutim, kako se prilikom obraćanja muškarcima koristi termin „gospodin”, bez obzira na starost i bračno stanje, na isti način bi trebalo žene oslovljavati sa „gospođo”. Reč „gospođica” implicira bračni status žene, što je podatak koji je irelevantan i ne bi trebalo da bude poznat prilikom službene komunikacije, a ujedno predstavlja nepotrebno zadiranje u privatnost žena.

3.17. Poverenica za zaštitu ravnopravnosti smatra da je u aktuelnim društvenim okolnostima, kada su žene u značajnoj meri uključene u politički život i čine najmanje trećinu svih odbornika u skupštinama gradova i opština u Srbiji, neprihvatljiva upotreba naziva njihovih zvanja i funkcija u muškom gramatičkom rodu. Na ovaj način nastavlja se sa tradicionalnom i rodno stereotipnom podelom zanimanja na “muška” i “ženska”, ne prate se promene koje su nesumnjivo nastupile, održavaju se postojeći stereotipi i predrasude i otežava ravnomerno uključivanje žena u društveni i politički život.

4. MIŠLjENjE

Skupštine grada Beograda nije obezbedila da se u opštim i pojedinačnim aktima iz njene nadležnosti koristi rodno senzitivan jezik za označavanje zvanja, zanimanja i funkcija, što je suprotno načelo ravnopravnosti polova i poštovanju jednakih prava žena i muškaraca.

5. PREPORUKA

Poverenica za zaštitu ravnopravnosti preporučuje Skupštini grada Beograda da:

5.1. Preduzme sve neophodne mere kako bi nediskriminatornu rodnu terminologiju uvela u svoje odluke, programe, strategije, planove, rešenja, zaključke, poslovnike, deklaracije, rezolucije, preporuke i druge akte koje donosi.

5.2. U službenoj komunikaciji i prilikom izrade akata kojima se uređuju položaji, službene pozicije i funkcije, koristi nazive u obliku koji izražava pol lica koje je njihov nosilac.

Saglasno čl. 40. Zakona o zabrani diskriminacije, ukoliko Skupština grada Beograda ne postupi po preporuci u roku od 30 dana, biće doneto rešenje o izricanju mere opomene, protiv kojeg nije dopuštena žalba, a za slučaj da ovo rešenje ne sprovede, Poverenica za zaštitu ravnopravnosti može o tome obavestiti javnost preko sredstava javnog informisanja i na drugi pogodan način.

Poverenik za zaštitu ravnopravnosti ne odlučuje o pravima i obavezama pravnih subjekata. U skladu sa tim, nije ni propisana mogućnost izjavljivanja žalbe ili prigovora protiv mišljenja i drugih pravnih akata koje Poverenik donosi.

POVERENICA ZA ZAŠTITU RAVNOPRAVNOSTI

dr Nevena Petrušić

Pritužba A. H. protiv Skupštine grada Beograda zbog diskriminacije na osnovu pola u oblasti postupanja organa javne vlasti