br. 07-00-175/2023-02 datum: 31.3.2023. godine
GRADSKA OPŠTINA NOVI BEOGRAD
Bojan Bovan, predsednik gradske opštine
11000 Novi Beograd
Bulevar Mihaila Pupina br. 167
Poštovani gospodine Bovan,
Povereniku za zaštitu ravnopravnosti obratila se Inicijativa za ekonomska i socijalna prava – A11 sa molbom da hitno reagujemo povodom neposredne pretnje prinudnim iseljenjem Roma i Romkinja koji stanuju u neformalnom naselja Antena na Novom Beogradu. U dopisu je navedeno da u ovom naselju stanuje oko 40 porodica od kojih je većina interno raseljena sa Kosova i Metohije. Dalje je navedeno da su neke od njih juče popodne dobile rešenje Odeljenja za inspekcijske poslove, Odseka komunalne inspekcije Gradske opštine Novi Beograd kojima im je naloženo da u roku od 24 sata od isticanja rešenja na objektima uklone svoje kuće u kojima stanuju. Kako je navedeno rešenje je zasnovano na gradskoj Odluci o održavanju čistoće, Odluci o komunalnom redu i Odluci o komunalnoj inspekciji, čime se stanovnicima ovog naselja onemogućava pravo na pravno sredstvo jer žalba ne odlaže izvršenje. U prilogu je dostavljeno jedno rešenje. U dopisu je ukazano da pravo na adekvatno stanovanje garantuje sigurnost stanarskog statusa i u slučajevima u kojima su objekti neuslovni ili izgrađeni bez potrebnih dozvola, a slučajevi prinudnih iseljenja koji dovode do toga da građani i građanke ostaju bez krova nad glavom u direktnoj su suprotnosti sa odredbama iz čl. 11 Pakta o ekonomskim, socijalnim i kulturnim pravima. Takođe, je navedeno da način na koji Gradska opština Novi Beograd pokušava da sprovede iseljenje u suprotnosti je i sa odredbama čl. 78-87. Zakona o stanovanju i održavanju zgrada koji predviđa jasnu proceduru kako se sprovode ova iseljenja. Zbog neposrednog rizika od prinudnog iseljenja, zatražena je hitna reakcija Poverenika. Ukazano je da stanovnici nemaju nikakve bliže informacije o tome kad će biti izvršeno iseljenje i da li će imati pravo na adekvatan alternativni smeštaj nakon iseljenja, jer im se niko od nadležnih nije obratio ovim povodom. Centar za socijalni rad ih nije posećivao, niti iko drugi od nadležnih institucija.[1]
Nadležnosti Poverenika za zaštitu ravnopravnosti propisane su odredbama člana 33. Zakona o zabrani diskriminacije[2]. Jedna od osnovnih nadležnost Poverenika je da prima i razmatra pritužbe zbog povrede odredaba ovog zakona i daje mišljenje i preporuke u konkretnim slučajevima i izriče zakonom propisane mere. Poverenik je ovlašćen da upućuje preporuke mera organima javne vlasti u cilju unapređenja ravnopravnosti i zaštite od diskriminacije.
Poverenik ukazuje da Ustav Republike Srbije[3] zabranjuje svaku diskriminaciju, neposrednu ili posrednu, po bilo kom osnovu, a naročito po osnovu nacionalne pripadnosti, pola, bračnog i porodičnog statusa, rase, društvenog porekla, rođenja, veroispovesti, političnog ili drugog uverenja, imovnog stanja, kulture, jezika, starosti, psihičkog ili invaliditeta. Odredbom člana 76. stav 3. Ustava Republika Srbije propisano je da se ne smatraju diskriminacijom posebni propisi i privremene mere koje Republika Srbija može uvesti u ekonomskom, socijalnom, kulturnom i političkom životu, radi postizanja pune ravnopravnosti između pripadnika nacionalne manjine i građana koji pripadaju većini, ako su usmerene na uklanjanje izrazito nepovoljnih uslova života koji ih posebno pogađaju.
Ratifikacijom Međunarodnog pakta o ekonomskim, socijalnim i kulturnim pravima iz 1966. godine[4], Republika Srbija se obavezala da će priznati svakom licu pravo na životni standard dovoljan za njega samog i njegovu porodicu, ubrajajući tu i dovoljnu količinu hrane, odeću i smeštaj, kao i stalno poboljšanje njegovih uslova života[5].
Okvirnom konvencijom za zaštitu nacionalnih manjina[6], u čl. 4. odeljka II, pripadnicima nacionalnih manjina garantovana je ravnopravnost pred zakonom i zabranjena je svaka diskriminacija. Takođe, Međunarodnom konvencijom o ukidanju svih oblika rasne diskriminacije[7] propisana je obaveza država potpisnica da preduzmu, ako okolnosti to zahtevaju, u socijalnoj, ekonomskoj, kulturnoj i ostalim oblastima, posebne i konkretne mere za obezbeđivanje razvoja ili zaštite izvesnih rasnih grupa ili pojedinaca koji pripadaju ovim grupama radi garantovanja pod uslovima jednakosti, punog ostvarenja prava čoveka i osnovnih sloboda[8].
Istambulskom deklaracijom iz 1996. godine[9], koja je usvojena na drugoj UN Konferenciji o ljudskim naseljima, države su obavezane na postizanje ciljeva obezbeđenja stambenog prostora za sve stanovnike i uspostavljanje održivog razvoja ljudskih naselja u kontekstu progresivne urbanizacije u celom svetu. Na ovoj konferenciji usvojena je Habitat agenda, u kojoj je u članu 11. naglašeno da svako ima pravo na adekvatne životne standarde za sebe i svoju porodicu, uključujući pravo na adekvatno stanovanje i stalno poboljšanje životnih uslova. Prema ovom dokumentu, prava na stanovanje smatraju se progresivnim zakonskim obavezama, što podrazumeva da su države dužne da neprestano nastoje da ojačaju ekonomska, socijalna i kulturna prava, uključujući i pravo na adekvatno stanovanje. Ideja progresivne realizacije obavezuje državu da nastoji da što brže, što efikasnije i u potpunosti, ostvari pravo na stanovanje.
Ustavna zabrana diskriminacije bliže je razrađena Zakonom o zabrani diskriminacije[10], tako je odredbom člana 4. propisano da su svi jednaki i uživaju jednak položaj i jednaku pravnu zaštitu, bez obzira na lična svojstva, te da je svako dužan da poštuje načelo jednakosti, odnosno zabranu diskriminacije. Odredbom člana 24. Zakona o zabrani diskriminacije zabranjena je diskriminacija nacionalnih manjina i njihovih pripadnika na osnovu nacionalne pripadnosti, etničkog porekla, verskih uverenja i jezika.
Takođe, odredbom člana 27a stav 1. Zakona o zabrani diskriminacije propisano je da diskriminacija u oblasti stanovanja postoji ako se na osnovnu ličnog svojstva lica ili grupe lica uskraćuje ili otežava pristup programima stambene podrške, odbije ostvarivanje prava iz oblasti stanovanja, za omogućavanje pristupa programima stambene podrške traži ispunjenje uslova koji se ne postavljaju drugim licima ili grupi lica, odnosno ako se u pristupu programima stambene podrške neopravdano omogući prvenstvo drugom licu ili grupi lica.
Zakon o zaštiti prava i sloboda nacionalnih manjina[11], pored opšte zabrane diskriminacije lica koja pripadaju nacionalnim manjinama, preporučuje mere za obezbeđenje ravnopravnosti u vidu propisa, pojedinačnih pravnih akata i mera u cilju popravljanja položaja lica koja pripadaju romskoj nacionalnoj manjini.
Republika Srbija je u cilju solidarnosti prema osobama i grupama u nejednakom položaju u društvu i suzbijanju siromaštva kao preduslova za ostvarivanje ljudskih prava donela Strategiju za socijalno uključivanje Roma i Romkinja u Republici Srbiji za period 2022-2030. godine[12]. Jedan od glavnih ciljeva ove strategije jeste i ozakonjenje svih naselja gde žive Romi i Romkinje gde je to moguće, kao i obezbeđivanje trajno, dostojno, priuštivo i desegregisano stanovanje Romima i Romkinjama koji žive u neuslovnim naseljima koja se iz opravdanih razloga ne mogu ozakoniti. Strategijom je propisano da se, između ostalog, ovi ciljevi mogu postići unapređenjem postojećeg broja stambenih jedinica i izgradnjom novih, pružanjem podrške kroz obrazovanje, povećanjem zaposlenosti i radnog angažovanja i pružanjem zdravstvene i socijalne pomoći, pri čemu važnu ulogu imaju jedinice lokalne samopurave.
Poverenik podseća da međunarodni standardi u postupku preseljenja obuhvataju sprovođenje mera i poštovanje kriterijuma pre preseljenja, za vreme preseljenja i nakon preseljenja. S tim u vezi, treba napomenuti da Komitet UN za ekonomska, socijalna i kulturna prava u Opštem komentaru br. 7. navodi da evikcije, odnosno, rušenja ne treba da za posledicu imaju da pojedinac postane beskućnik ili podložan povredama drugih ljudskih prava i da država članica mora da preduzme sve odgovarajuće mere kako bi omogućila dostupan adekvatan alternativni smeštaj ili preseljenje. Evropski sud za ljudska prava stao je na stanovište da evikcija iz objekta, u slučaju kada organ javne vlasti nije obezbedio adekvatan alternativni smeštaj, predstavlja povredu prava na poštovanje privatnog i porodičnog života iz čl. 8 Evropske konvencije o ljudskim pravima. Amnesti Internešnel (Amnesty International) ukazivao u svojim izveštajima da Srbija treba da donese zakon o zabrani prinudnih iseljavanja, te da obezbedi adminstrativne smernice kojima bi se garantovalo da će eventualna buduća iseljavanja biti sprovedena u skladu sa međunarodnim standardima.
Takođe, pravo na adekvatno stanovanje garantuje sigurnost stanarskog statusa i u slučajevima u kojima su objekti neuslovni ili izgrađeni bez potrebnih dozvola, a u slučajevima prinudnih iseljenja koje dovode do toga da građani i građanke ostaju bez krova nad glavom u direktnoj je suprotnosti sa odredbama člana 11. Pakta o ekonomskom, socijalnim i kulturnim pravima[13].
Odredbama Zakona o stanovanju i održavanju zgrada[14] propisana je jasna procedura kako se sprovodi ovakav vid iseljenja. Ovaj zakon uvodi nekoliko instituta koji su od značaja za ostvarivanja prava romske nacionalne manjine na adekvatno stanovanje, a pre svega instituta stambene podrške, kao i definisanja postupka iseljenja i preseljenja u odgovarajući smeštaj, koji je posebno značajan za ostvarivanje prava na stanovanje romskih porodica koje žive u podstandardnim naseljima.
Odredbom člana 78. stav 1. ovog zakona propisano je da iseljenje lica iz objekta koji je izgrađen suprotno zakonu kojim se uređuju planiranje prostora i izgradnja objekata i koji se nalazi na zemljištu u svojini drugog fizičkog ili pravnog lica sprovodi se kada je to neophodno i opravdano radi ostvarenja javnog interesa, a prvenstveno radi zaštite života i zdravlja ljudi i zaštite imovine, odnosno kada je važećim planskim dokumentom predviđeno privođenje zemljišta urbanističkoj nameni za izgradnju objekata za koje se, u skladu sa zakonom kojim se uređuje eksproprijacija objekata, utvrđuje javni interes.
Odredbom člana 79. Zakona o stanovanju i održavanju zgrada između ostalog je propisano da ukoliko je neophodno izvršiti iseljenje i ukoliko to lice sa članovima svog porodičnog domaćinstva nema u svojini drugu nepokretnost za stanovanje i nema dovoljno sredstava da obezbedi drugi smeštaj, to lice sa članovima svog porodičnog domaćinstva ostvaruje pravo na preseljenje u odgovarajući smeštaj koje obezbeđuje nadležni organ jedinice lokalne samouprave na čijoj teritoriji to lice ima prebivalište i koji je doneo rešenje o iseljenju. Takođe, ukoliko lice koje se iseljava i ispunjava uslove za preseljenje u odgovarajući smeštaj nema prebivalište na teritoriji jedinice lokalne samouprave koja je donela rešenje o iseljenju, odgovarajući smeštaj obezbeđuje jedinica lokalne samouprave na čijoj teritoriji to lice ima poslednje prijavljeno prebivalište, odnosno na čijoj teritoriji se nalazi ustanova ili centar za socijalni rad ukoliko lice na toj adresi ima prijavljeno prebivalište, a po obaveštenju jedinice lokalne samouprave koja je donela rešenje o iseljenju.
Državni i drugi organi, kao i drugi subjekti koji učestvuju u sprovođenju postupaka iseljenja i preseljenja, dužni su da ga sprovode u skladu sa principima koji su propisani odredbom člana 80. ovog zakona i to u pogledu zakonitosti, što znači da odlučuju i postupaju na osnovu zakona i drugih opštih akata, kao i opšteprihvaćenih pravila međunarodnog prava i potvrđenih međunarodnih ugovora; srazmernosti, koja znači korišćenje mera koje su za lica pogođena iseljenjem i preseljenjem najpovoljnija, ako se njima postižu svrha i cilj zakona; zaštite dostojanstva, što znači da poštuju i štite dostojanstvo lica koja su pogođena iseljenjem i preseljenjem; zaštite posebno ugroženih lica, što znači da prilikom sprovođenja postupaka štite prava posebno ugroženih lica, naročito žena, dece, samohranih roditelja, porodica sa troje i više dece, žrtve porodičnog nasilja, lica preko 65 godina starosti i osoba sa invaliditetom, kao i međusobne saradnje, što znači da su državni i drugi organi, kao i drugi subjekti koji učestvuju u sprovođenju postupaka iseljenja i preseljenja, dužni da međusobno sarađuju u cilju zaštite ljudskih i manjinskih prava i ostvarivanja najboljih interesa lica koja su pogođena ovim postupcima.
Podsećamo da je Republika Srbija nekoliko puta u poslednjim izveštajnim ciklusima ugovornim telima Ujedinjenih nacija dobijala preporuke da je potrebno unaprediti stanovanje Roma, kao i izmeniti i dopuniti Zakon o stanovanju i održavanju zgrada, kako bi se sprečilo da kao posledica iseljenja neko od Roma i Romkinja ostane beskućnik, bez mogućnosti zaštite svojih osnovnih ljudskih prava. Poverenik ukazuje da postoje i takva romska naselja koja, iako nelegalno izgrađena, ispunjavaju uslove održivosti. Uvođenjem ovakvih naselja u pravno definisani status omogućio bi se razvoj i sprečavanje daljeg propadanja ovih naselja, bolji pristup stanovnica i stanovnika tih naselja javnim servisima i bolju socijalnu integraciju, te rešavanje problema u vezi sa očuvanjem zdrave životne sredine i izbegavanje konflikata u korišćenju zemljišta, etničkih tenzija i neravnopravnog statusa romske populacije.
Problem stanovanja Roma u Srbiji veoma je kompleksan, s obzirom da neadekvatni uslovi stanovanja i život u neformalnim naseljima znatno otežavaju pristup drugim ekonomskim i socijalnim pravima. Jedan broj Roma živi u nelegalnim naseljima u uslovima koji su daleko ispod standarda. Poverenik za zaštitu ravnopravnosti podseća da je u skladu sa Opštim komentarom broj 4. Komiteta Ujedinjenih nacija za ekonomska, socijalna i kulturna prava, pitanje pravne sigurnosti stambenog statusa od centralnog značaja za ostvarivanje prava na adekvatno stanovanje jer od njega zavisi zaštita od prinudnih iseljenja, uznemiravanja i ometanja u uživanju prava na stanovanje.
Integracija pripadnika romske nacionalne manjine, uz obezbeđivanje adekvatnih i humanih uslova života, predstavlja jedan od najznačajnijih ciljeva i afirmativnih mera strategije socijalne inkluzije Roma i Romkinja. Isključivanjem pripadnika romske populacije i zanemarivanjem njihovih potreba produbljuje se razlika između ove grupe ljudi i pripadnika većinskog stanovništva što dovodi do kršenja načela ravnopravnosti, odnosno, diskriminacije i marginalizacije romskog stanovništva.
U skladu sa članom 33. stav 1. tačka 9. Zakona o zabrani diskriminacije, Poverenik je ovlašćen da organima javne vlasti i drugim licima upućuje preporuke mera za unapređenje ravnopravnosti i zaštite od diskriminacije. S tim u vezi Poverenik preporučujemo Gradskoj opštini Novi Beograd da se uzdrži od prinudnog iseljavanja stanovnika i stanovnica romskog naselja Antena dok se prethodno ne obezbedi alternativni smeštaj, koji mora da odgovara kriterijumima adekvatnog stanovanja u skladu sa međunarodnim standardima. Važno je da proces zbrinjavanja i integracije stanovnika i stanovnica romskog naselja Antena, bude sproveden uz aktivno učešće tih lica, poštujući njihove potrebe i pravo na učešće u donošenju odluka u vezi sa svim pitanjima koja ih se tiču, uključujući preseljenje i način društvene integracije, saglasno međunarodnim standardima i smernicama za raseljavanje građana iz neformalnih naselja.
[1] https://beta.rs/vesti/drustvo-vesti-srbija/179019-inicijativa-u-toku-je-priprema-za-provodenje-prinudnog-iseljenja-romskog-naselja-antena
[2] „Službeni glasnik RS“, br. 22/09 i 52/21
[3] „Službeni glasnik RS“, br. 98/06 i 115/21, član 21.
[4] Zakon o ratifikaciji Međunarodnog pakta o ekonomskim, socijalnim i kulturnim pravima (“Sl. list SFRJ“, br. 7/71)
[5] Čl. 11. st. 1 Zakona o ratifikaciji međunarodnog pakta o ekonomskim, socijalnim i kulturnim pravima
[6] Zakon potvrđivanju okvirne konvencije za zaštitu nacionalnih manjina („Sl. list SFRJ“, br. 9/68)
[7] Zakon o ratifikaciji Međunarodne konvencije o ukidanju svih oblika rasne diskriminacije („Sl. list SFRJ“, br. 31/67)
[8] Čl. 2. st. 2. Zakona o ratifikaciji Međunarodne konvencije o ukidanju svih oblika rasne diskriminacije
[9]Istanbulska deklaracija o ljudskim naseljima i Habitat agenda, Rezolucija 1 – Izveštaj UN Konferencije o ljudskim naseljima A/CONF.165/14 od 7. avgusta 1996.
[10] „Službeni glasnik RS“, br. 22/09 i 52/21
[11] „Službeni list SRJ”, br. 11/02, “Sl. list SCG”, br. 1/03 – Ustavna povelja i “Službeni glasnik RS”, br. 72/09 – dr. zakon, 97/13 – odluka US i 47/18
[12] „Službeni glasnik RS“, br. 23/22
[13] „Službeni list SFRJ”, br. 7/71
[14] „Službeni glasnik RS”, br. 104/16 i 9/20 – dr. zakon
POVERENICA ZA ZAŠTITU RAVNOPRAVNOSTI
Brankica Janković
243-23 Preporuka mera GO Novi Beograd da se uzdrži od prinudnog iseljavanja stanovnika i stanovnica romskog naselja Antena 
