br. 021-01- 433/2021-02 datum: 5. 11. 2021. godine

Postupajući u okviru zakonom propisane nadležnosti[1] da prati sprovođenje zakona koji se tiču zabrane diskriminacije i upućuje preporuke mera organima javne vlasti i drugim licima za ostvarivanje ravnopravnosti i zaštite od diskriminacije, Poverenik za zaštitu ravnopravnosti upućuje Gradu Novi Sad i Ministarstvu unutrašnjih poslova

PREPORUKU MERA ZA OSTVARIVANjE RAVNOPRAVNOSTI I ZAŠTITU OD DISKRIMINACIJE

Poverenik za zaštitu ravnopravnosti preporučuje gradu Novom Sadu i Ministarstvu unutrašnjih poslova da:

– u međusobnoj saradnji izvrše analizu i preduzmu mere i aktivnosti u cilju rešavanja pitanja prebivališta/boravišta državljana Republike Srbije koji su stanovnici/stanovnice podstandardnog naselja Veliki rit u Novom Sadu, a koji nisu uspeli da do sada izvrše prijavu prebivališta/boravišta;

– preduzme mere i aktivnosti iz svoje nadležnosti koje su Strategijom za socijano uključivanje Roma i Romkinja u Republici Srbiji za period od 2016. do 2025. godine predviđene kao mere koje preduzima jedinica lokalne samouprave radi ostvarivanja operativnih ciljeva Posebnog cilja 2, za oblast Stanovanje.

Grad Novi Sad i Ministarstvo unutrašnjih poslova obavestiće Poverenika za zaštitu ravnopravnosti o preduzetim i o planiranim merama u cilju sprovođenja ove preporuke, u roku od 30 dana od dana prijema preporuke mera za ostvarivanje ravnopravnosti.

Protiv ove preporuke mera za ostvarivanje ravnopravnosti, u skladu sa zakonom, nije dopuštena žalba niti bilo koje drugo pravno sredstvo.

Obrazloženje

Povereniku za zaštitu ravnopravnosti se obratila organizacija civilnog društva u ime i uz saglasnost 50 građana i građanki stanovnika naselja Veliki rit u Novom Sadu. U svom obraćanju su naveli da su Romi i Romkinje koji žive u nestandardizovanom naselju Veliki rit ugroženi i diskriminisani prilikom prijave prebivališta ili boravišta. Ukazano je da ovi Romi i Romkinje imaju problem prijave prebivališta ili boravišta zbog nemogućnosti prijave na adresi življenja s obzirom da je naselje ilegalno sagrađeno, nelegalizovao, pa samim tim, ni objekti u kojima žive nemaju adresu. Dalje je navedeno da zbog svog lošeg materijalnog stanja ovi građani i građanke najčešće nisu u mogućnosti da iznajme stan u zakup, pri čemu i kada imaju sredstva da iznajme stan jer im iznajmljivanje dodatno otežavaju predrasude i socijalna distanca pripadnika opšte populacije prema Romima i Romkinjama. Organizacija je posebno ukazala na izrazito težak položaj Roma i Romkinja koji su rođeni na teritoriji Kosova i Metohije bez obzira da li su ostvarili status interno raseljenog lica ili ne. Naime, u pritužbi ukazuju da se ovim licima dodatno otežava prijava prebivališta ili boravišta na teritoriji grada Novog Sada jer imaju važeće lične karte sa prijavljenim prebivalištem na teritoriji KiM. Pri pokušaju da prijave prebivalište/boravište na mestu gde žive, ovi građani i građanke bivaju odbijeni jer to nije legalna adresa. Ukoliko pokušaju da prijave prebivalište/boravište navodeći adresu komšija ili rođaka kod kojih faktički ne žive, takvi zahtevi budu odbijeni nakon provere policijskih službenika na terenu. Ukoliko podnesu zahtev za prijavu prebivališta/boravišta na adresi centra za socijalni rad, s obzirom da imaju prijavljeno prebivalište na teritoriji KiM njihovi zahtevi bivaju odbijeni. Takođe, s obzirom da naselje u kojem žive nije legalizovano i nema adresu, nisu u mogućnosti da prijave ni boravište. S obzirom da faktičko stanje ne odgovara stanju u njihovim dokumentima, jer žive u naselju u Novom Sadu, a prijavljno prebivalište im je na teritoriji KiM, ova lica ne mogu da uživaju sva prava čije ostvarivanje je vezano za mesto prebivališta/boravišta iako su državljani Republike Srbije, kao što su pravo na zdravstvenu i socijalnu zaštitu, pravo da se prijave na evidenciju službe za zapošljavanje i sl. Organizacija civilnog društva navodi slučaj žene izuzetno loše materijalne situacije koja živi sa troje maloletne dece u naselju Veliki rit i koja je nadležnoj policijskoj stanici podnela zahtev za prijavu prebivalište za sebe i decu. Navode da je bila odbijena i upućena u Rašku da tamo prijavi decu koja su rođena u Novom Sadu, s obzirom da je imala prijavu prebivališta na teritoriji KiM. U nadi da će rešiti svoj problem, pozajmila je novac i otputovala u Rašku gde je izvršila prijavu prebivališta za decu, međutim i dalje nije u mogućnosti da ostvari zdravstvenu zaštitu za decu u Novom Sadu gde ona i deca žive. Takođe, organizacija je kao dokaz svojih navoda dostavila i zahteve za prijavu prebivališta osobe koja živi u naselju Veliki rit i koja već više dugi niz godina pokušava da prijavi prebivalište za sebe i višečlanu porodicu. Organizacija civilnog društva je još ukazala i da je za ostvarivanje statusa interno raseljenog lica, odnosno dobijanje tzv. raseljeničke legitimacije neophodna prijava boravišta što je za ovu grupu građana i građanki takođe nemoguće iz već navedenih razloga.

Policijska uprava u Novom Sadu je u dopisu od 22. jula 2021. godine obavestila je Poverenika da je se postupak prijave prebivališta građana na adresu ustanove u kojoj je trajno smešteno ili centra za socijalni rad na čijem se području nalazi, sprovodi za lica za koja se utvrdi proverom kroz evidencije prebivališta i boravišta građana da nemaju prijavljeno prebivalište ili utvrđeno boravište na teritoriji Republike Srbije. Nakon sprovedene provere, službenim putem se dostavlja popunjen obrazac prijave prebivališta nadležnoj ustanovi, odnosno centru za socijalni rad na overu.

U dopisu Centra za socijalni rad grada Novog Sada od 4. avgusta 2021. godine navedeno je, između ostalog, da centar postupa po Uputstvu Ministarstva za rad, zapošljavanje i socijalnu politiku, Sektora za brigu o porodici i socijalnu zaštitu broj 110-00-271/2012-01 od 19. juna 2013. godine u kojem je propisano da se postupak davanja saglasnosti za prijavljivanje na adresu ustanove vrši odmah po prijemu popunjenog obrasca nadležnog organa unutrašnjih poslova, kod kog se vrši prijava prebivališta. Dalje je navedeno da direktorka ustanove bez odlaganja overi obrazac svojim potpisom i službenim pečatom i vrati organu unutrašnjih poslova. Navedeno je da uslove za prijavu na adresu centra prema svojim procedurama procenjuje Policijska uprava u Novom Sadu i da se ta procedura primenjuje i na Rome i Romkinje iz naselja Veliki rit. U dopisu je takođe navedeno i da je jedan od kriterijuma za ostvarivanje prava iz oblasti socijalne zaštite kod raseljenih lica prijava boravišta na teritoriji grada Novog Sada.

Poverenik za zaštitu ravnopravnosti je dopisom broj 07-00-543/2020-02 od 29. juna 2021. godine pozvao Gradsku upravu grada Novog Sada da dostavi informacije koji bi bile od značaja za analizu problema na koje ukazuje organizacija civilnog društva. Iako je Gradska uprava grada Novog Sada dopis primila 19. jula 2021. godine do dana izrade ove preporuke Poverenik nije primio odgovor sa traženim informacijama.

Poverenik pre svega ukazuje da Ustav Republike Srbije^[2] u članu 21. zabranjuje svaku diskriminaciju, neposrednu ili posrednu, po bilo kom osnovu, a naročito po osnovu rase, pola, nacionalne pripadnosti, društvenog porekla, rođenja, veroispovesti, političkog ili drugog uverenja, imovnog stanja, kulture, jezika, starosti i psihičkog ili fizičkog invaliditeta.

Ustavna zabrana diskriminacije bliže je razrađena Zakonom o zabrani diskriminacije, kojim je diskriminacija definisana kao svako neopravdano pravljenje razlike ili nejednako postupanje, odnosno propuštanje (isključivanje, ograničavanje ili davanje prvenstva), u odnosu na lica ili grupe kao i na članove njihovih porodica, ili njima bliska lica, na otvoren ili prikriven način, a koji se zasniva na rasi, boji kože, precima, državljanstvu, nacionalnoj pripadnosti ili etničkom poreklu, jeziku, verskim ili političkim ubeđenjima, polu, rodu, rodnom identitetu, seksualnoj orijentaciji, polnim karakteristikama, nivoom prihoda, imovnom stanju, rođenju, genetskim osobenostima, zdravstvenom stanju, invaliditetu, bračnom i porodičnom statusu, osuđivanosti, starosnom dobu, izgledu, članstvu u političkim, sindikalnim i drugim organizacijama i drugim stvarnim, odnosno pretpostavljenim ličnim svojstvima^[3]. Posredna diskriminacija postoji ako na izgled neutralna odredba, kriterijum ili praksa lica ili grupu lica stavlja ili bi mogla staviti, zbog njegovog ličnog svojstva u nepovoljan položaj u poređenju sa drugim licima u istoj ili sličnoj situaciji, osim ako je to nužno opravdano legitimnim ciljem, a sredstva za postizanje tog cilja su primerena i nužna (član 7.). Odredbama člana 13. ovog zakona propisani su teški oblici diskriminacije među kojim je i diskriminacija lica po osnovu dva ili više ličnih svojstava bez obzira na to da li se uticaj pojedinih ličnih svojstava može razgraničiti (višestruka diskriminacija) ili se ne može razgraničiti (intersekcijska diskriminacija).

Zakon o prebivalištu i boravištu građana[4] uređuje prijavljivanje i odjavljivanje prebivališta, kao i prijavljivanje i odjavljivanje boravišta. Odredbama člana 3. ovog zakona definisan je pojam prebivalište kao mesto u kome se građanin nastanio sa namerom da u njemu stalno živi, odnosno mesto u kome se nalazi centar njegovih životnih aktivnosti, profesionalnih, ekonomskih, socijalnih i drugih veza koje dokazuju njegovo trajnu povezanost s mestom u kome se nastanio (tačka 2) i boravište kao mesto u kome građanin privremeno boravi van mesta svog prebivališta duže od 90 dana (tačka 3). Zakon uređuje da je građanin dužan da prijavi svoje prebivalište u roku od osam dana od dana nastanjena na adresi na kojoj prijavljuje prebivalište (član 9. stv 1) i da prijava prebivališta na novoj adresi stanovanja ujedno znači i odjavu prethodnog prebivališta na teritoriji Republike Srbije (stav 4 istog člana).

Odredbama ovog zakona uređeno je i pitanje pasiviziranja adrese odnosno označavanja u evidenciji nadležnog organa da građanin ne stanuje na adresi prijavljenog prebivališta ili boravišta (član 3. tačka 5). Ako nadležni organ utvrdi da građanin ne stanuje na adresi na kojoj ima prijavljeno prebivalište, odnosno boravište, donosi rešenje kojim pasivizira prebivalište, odnosno boravište (član 18. stav 2) nakon čega je građanin dužan da u roku od osam dana od prijema rešenja izvrši prijavu na adresu na kojoj stanuje (član 18. stav 3). Stavom 4. istog člana propisana je da ako građanin ne prijavi prebivalište na način naveden u stavu 3. nadležni organ će utvrditi građaninu prebivalište u skladu sa članom 11. stav 2. ovog zakona.

Dalje, na osnovu člana 11. Zakona o prebivalištu i boravištu građana, građanin Republike Srbije može prijaviti prebivalište po osnovu prava svojine na stanu, ugovora o zakupu stana ili drugom pravnom osnovu (stav 1). Ukoliko građanin ne može prijaviti prebivalište po prethodno navedenom osnovu, nadležni organ mu rešenjem utvrđuje prebivalište na adresi: 1) njegovog stalnog stanovanja, ako su ispunjeni drugi uslovi propisani zakonom; 2) prebivališta njegovog supružnika ili vanbračnog partnera; 3) prebivalište njegovih roditelja; 4) ustanove u kojoj je trajno smešten ili centra za socijalni rad na čijem području se nalazi, uz prijavu građana toj ustanovi, odnosno centru da će njegova adresa biti na adresi ustanove odnosno centra (stav 2.).

Kada je u pitanju boravište, Zakon o prebivalištu i boravištu građana (član 15.) propisuje da je građanin dužan da prijavi boravište nadležnom organu po mestu boravišta u roku od osam dana od dana dolaska u mesto boravišta, da prijava boravišta važi do isteka vremena navedenog u prijavi, a najduše dve godine, kao i da se u postupku prijave boravišta primenjuju odredbe ovog zakona kojima se uređuje postupak prijave prebivalište (stav 4.). Odredbama člana 17. ovog zakona propisano je da ukoliko građanin koji ima pravo na ličnu kartu nema prijavljeno prebivalište ili boravište na teritoriji Republike Srbije, niti mu se u skladu sa članom 11. ovog zakona može rešenjem utvrditi prebivalište, radi izdavanja lične karte rešenjem mu se utvrđuje boravište. Boravište utvrđeno ovim rešenjem može trajati najduže dve godine od dana kada je utvrđeno, odnosno od dana kada je izdata lična karta.

Vlada Republike Srbije donela je Strategiju za socijano uključivanje Roma i Romkinja u Republici Srbiji za period od 2016. do 2025. godine[5] (u daljem tekstu: Startegija). Opšti cilj Strategije je da se poboljša socijalno-ekonomski položaj romske nacionalne manjine u Republici Srbiji, uz puno uživanje manjinskih prava, eliminisanje diskriminacije i postizanje veće socijalne uključenosti Roma i Romkinja u sve segmente društva. Strategija ima pet posebnih ciljeva u ključnim oblastima koji doprinose ostvarivanju opšteg cilja, a to su obrazovanje, stanovanje, zapošljavanje, zdravlje i socijalna zaštita. Posebni ciljevi ostvaruju se operativnim ciljevima, merama i aktivnostima ka očekivanim ishodima do 2025. godine. Posebni cilj 2, za oblast Stanovanje je „Unaprediti uslove stanovanja Roma i Romkinja u Republici Srbiji kroz obezbeđivanje pravne sigurnosti stambenog statusa, dostupnosti usluga, materijala, objekata, infrastrukture, finansijske priuštivosti, odgovarajuće nastanjivosti i pristupačnosti, odgovarajuće lokacije i kulturne adekvatnosti, kako je definisano međunarodnim standardima o pravu na adekvatno stanovanje, a koje je Republika Srbija ratifikovala“.

Među najznačajnije probleme u vezi sa stanovanjem Roma i Romkinja, Strategija prepoznaje, između ostalog, da u jedinicama lokalne samouprave ne postoji urbanističko-planska dokumentacija za romska naselja kao osnova za unapređenje. Strategijom se ukazuje da nedostatak odgovarajuće urbanističko-planske dokumentacije predstavlja značajnu prepreku u procesu legalizacije objekata, što dovodi u pitanje pravnu sigurnost poseda kao bitan element prava na adekvatno stanovanje. Strategija propisuje operativne ciljeve, mere i aktivnosti koje sprovodi jedinica lokalne samouprave radi unapređenje uslova stanovanja Roma i Romkinja. Planirane mere i aktivnosti su, između ostalih, i usvajanja lokalnog akcionog plana za unapređivanje uslova stanovanja Roma i Romkinja, opredeljenje budžetskih sredstva, izrade ili ažuriranja urbanističkog plana za područja na kojima se nalaze romska naselja, regulisanje imovinsko-pravnog statusa parcela i objekata, uređenje vlasničkih odnosa i dr.

Takođe, Strategija  za socijano uključivanje Roma i Romkinja u Republici Srbiji za period od 2016. do 2025. godine je u oblasti socijalne zaštite, u okviru cilja unapređenja pristupa uslugama socijalne zaštite prepoznala potrebu za primenom rešenja koja daju prednost podršci porodici prilikom pružanja podrške deci u riziku, uključujući i posebnu podršku romskoj porodici, zbog čega je kao jednu od mera predvidela i da Ministarstvo unutrašnjih poslova i Ministarstvo za rad, zapošljavanje, boračka i socijalna pitanja sa posebnom pažnjom prate ostvarivanje prava na prijavu prebivališta na adresi centra za socijalni rad lica koja ni po jednom drugom osnovu ne mogu prijaviti prebivalište.

S obzirom da Grad Novi Sad nije odgovorio Povereniku na poslat zahtev za dostavu informacija, Povereniku je nepoznato šta lokalna samouprava preduzima u pogledu poboljšanja života Roma i Romkinja u naselju Veliki rit, odnosno radi rešavanja dugogodišnjih problema ovih građana i građanki prilikom namere da prijave prebivalište/boravište na teritoriji grada gde godinama faktički i stanuju. U Bazi podataka za praćenje mera za inkluziju Roma Republičkog zavoda za statistiku[6] navedeno je da grad Novi Sad nema lokalni akcioni plan/strategiju za inkluziju Roma i da grad nije izdvajao posebna sredstva za unapređivanje položaja Roma u 2020. godini.

U publikaciji Tima za socijalno uključivanje i smanjenje siromaštva Vlade Republike Srbije „Mapiranje podstandardnih romskih naselja prema rizicima i pristupu pravima u Republici Srbiji“[7] navedeno je da je ukupan broj mapiranih podstandardnih romskih naselja u Republici Srbiji 702 u 94 jedinice lokalne samouprave, od čega je šest naselja u Novom Sadu, kao i da na teritoriji Novog Sada u podstandardnim romskim naseljima živi 3783 stanovnika i stanovnica.

U istraživanju „Romi u evropskoj prestonici kulture – Naša budućnost u Novom Sadu – viđenje Roma iz novosadskih neformalnih naselja“[8] navedeno je da prema zvaničnim podacima Republičkog zavoda za statistiku u Novom Sadu živi 3576 stanovnika romske nacionalnosti, dok romski aktivisti nezvanično tvrde da toliko ili više živi samo u naselju Veliki rit, najvećem neformalnom romskom naselju u Novom Sadu koje postoji duže od 50 godina i koje u 2021. godini zadovoljava kriterijume podstandardnih, nehigijenskih naselja. U istraživanju je takođe navedeno da u Novom Sadu živi i određen broj Roma i Romkinja koji nemaju lična dokumenta ili prebivalište, kao ni onih koji ne mogu da ostvare pravo na socijalnu zaštitu, iako žive u uslovima ekstremnog siromaštva. Prema ovom istraživanju stanovnici naselja Veliki rit su kao uzrok svih problema u naselju na prvom mestu istakli diskriminaciju i slabo angažovanje institucija oko rešavanja pitanja Roma, potom siromaštvo i nesaradljivost, odnosno podeljenost u interesima samih Roma i Romkinja unutar naselja.

Poverenik pre svega ukazuje da je svako fizičko lice vezano za određeno mesto boravka u prostoru gde pretežno ostvaruje svoje lične, porodične i poslovne odnose. Pravnom poretku je neophodna određena stabilnost koju obezbeđuju prebivalište i boravište kao mesto boravka fizičkog lica i u mnogim slučajevima su najvažnija pretpostavka i uslov za ostvarivanje individualnih prava (biračko pravo, pravo na socijalnu i zdravstvenu zaštitu i dr.) i za ispunjavanje individualnih dužnosti (npr. plaćanje poreza i dažbina), određivanje mesne nadležnosti organa i sudova i dr. Raskorak između faktičkog i pravnog stanja kada je u pitanju prebivalište/boravište građana i građanki nije u interesu ni pojedinca ni državnih organa, pre svega zbog pravne sigurnosti.

Odredbama člana 11. Zakona o prebivalištu i boravištu građana propisano je kao pravilo da građani prijavu prebivališta vrše po osnovu prava svojine na stanu, ugovora o zakupu stana ili drugom pravnom osnovu. Sledećim stavom Zakona propisano je kao izuzetak da, kada građani ne mogu izvršiti prijavu po navedenom osnovu, nadležni organ rešenjem utvrđuje prebivalište na adresi stalnog stanovanja (ukoliko su ispunjeni drugi uslovi propisani zakonom), prebivališta supružnika, vanbračnog partnera, roditelja ili ustanove u kojoj je trajno smešten građanin ili centra za socijalni rad. Takođe, zakon propisuje i da prijava prebivališta ujedno znači i odjavu prethodnog prebivališta, kao i dužnost građana da u roku od osam dana od dana nastanjenja prijavi prebivalište. U postupku prijave boravišta primenjuju se odredbe ovog zakona kojim se uređuje postupak prijave prebivališta (član 15. stav 4.).

Faktičko stanje ukazuje da građani i građanke koji žive u Velikom ritu tu žive više godina i nesporno je da Novi Sad i Veliki rit smatraju mestom u kome se nalazi centar njihovih životnih aktivnosti, profesionalnih, ekonomskih i socijalnih i drugih veza koje dokazuju njihovu trajnu povezanost sa ovim mestom. Čak i kada bi njihov boravak na ovom mestu posmatrali kao privremeni boravak, nesporno je da borave na ovom mestu duže od 90 dana. Prijava prebivališta i boravišta je dužnost građanina i pasivno postupanje nadležnih organa i rigidna primena odredaba zakona, dovodi stanovnike i stanovnice naselja Veliki rit u situaciju da vrše prekršaj. Kada stanovnici naselja Veliki rit ne bi živeli u nelegalizovanom naselju, već u legalizovanim objektima sa adresom, prijava prebivališta/boravišta u Novom Sadu bi ujedno predstavljala odjavu prebivališta na Kosovu i Metohiji. S obzirom da se odjava prebivališta sprovodi ujedno sa prijavom prebivališta, ovim građanima i građankama se ne može utvrditi prebivalište na adresu centra za socijalni rad. Odredbama člana 2. Zakona o izbeglicama[9] propisano je da izbeglice prava zagarantovana ovim zakonom ostvaruju prema boravištu u Republici Srbiji. Komesarijat za izbeglice i migracije Republike Srbije je u izveštaju Stanje i potrebe interno raseljenih lica naglasio da se interno raseljeni Romi nalaze u veoma teškom položaju i žive u znatno lošijim uslovima nego većinsko stanovništvo, ostala interno raseljena lica, pa čak i u lošijim uslovima nego domicilni Romi u Srbi. Veliki broj ove populacije poseduje objekte koji nisu legalno izgrađeni te ne poseduju potrebne dozvole i dokumentaciju, što je neophodno, između ostalog i da bi mogli da dobiju pomoć u paketima građevinskog materijala[10]. Praksa Ministarstva unutrašnjih poslova u konkretnim slučajevima kada se slepo primenjuju odredbe zakona a ne sagledava celokupna situacija, dovodi građane i građanke naselja Veliki rit u položaj da nemaju ni prebivalište ni boravište u gradu koji je centar njihovih aktivnosti, čime su u nepovoljnijem položaju prilikom ostvarivanja prava kod kojih je prebivalište/boravište propisano kao uslov.

Interno raseljena lica su, u skladu sa definicijom koju UN koristi u svojim izveštajima, lica ili zajednice koja su prisiljena da napuste svoje domove i mesta stanovanja kao posledica ratnih sukoba ili da bi izbegli efekte oružanog konflikta, opšteg nasilja, kršenja ljudskih prava, prirodnih katastrofa ili nesreća izazvanih ljudskim faktorom, a koja nisu prešla međunarodno priznate državne granice. Međunarodni standardi zaštite interno raseljenih lica, zasnovani su na primeni važećeg međunarodnog humanitarnog prava, prava u oblasti ljudskih prava i prava izbeglica. Najvažniji izvor međunarodnog prava koji se odnosi na interno raseljena lica su Vodeći principi UN o internom raseljenju. Vodeći principi Ujedinjenih nacija o internom raseljenju, kao princip 1. propisuju da interno raseljena lica uživaju, potpuno jednako, ista prava i slobode po međunarodnom i domaćem pravu kao i svi drugi pojedinci u njihovoj zemlji. Oni ne smeju biti diskriminisani u uživanju bilo kojih prava i sloboda zbog činjenice da su interno raseljeni.

Poverenik ukazuje i na specifičnost situacije u kojoj se nalaze interno raseljena lica sa Kosova i Metohije. Naime, proces raseljavanja srpskog i drugog nealbanskog stanovništva sa područja AP Kosova i Metohije započeo je od 1999. godine i marta 2004. godine. Prema izveštaju Komesarijata za izbeglice i raseljena lica, krajem 2018. godine, u Republici Srbiji nalazilo se 199.584 registrovanih interno raseljenih lica sa AP Kosova i Metohije^[11].

Analizom konkretne situacije u skladu sa definicijom posredne diskriminacije, može se zaključiti da se cilj koji se želi postići odredbama člana 11. Zakona o  prebivalištu i boravištu građana (pravna sigurnost i evidencija prebivališta i boravišta koja odgovara stvarnom stanju) ne postiže u slučaju stanovnika i stanovnica naselja Veliki rit s obzirom da neki od njih žive više godina u ovom naselju u Novom Sadu bez prebivališta/boravišta ili sa prebivalištem na teritoriji Kosova i Metohije. Zbog toga je nesporno da primena odredbi ovog zakona bez sagledavanja šire slike i celokupne situacije u kojoj se ova lica nalaze, ne postiže se namera zakonodavca koja se želela postići odredbama člana 11. navedenog zakona.

Onim građanima i građankama koji imaju prijavljeno prebivalište na KiM treba omogućiti prijavu prebivališta/boravišta, bilo na adresi centra za socijalni rad ili na drugi način. Ukoliko se odredba člana 11. Zakona o prebivalištu i boravištu građana ne može tumačiti na način da u slučaju kada su u pitanju interno raseljena lica sa KiM, ova lica mogu prijaviti boravište, imajući u vidu da je Ministartvo unutrašnjih poslova ovlašćeni predlagač izmena i dopuna Zakona o prebivalištu i boravištu građana smatramo da u tom slučaju ovo ministarstvo treba da predloži odgovarajuće izmene i dopune ovog zakona. Takođe, preduzimanjem mera i aktivnosti iz nadležnosti lokalne samouprave i oblasti urbanizma koje su prepoznate Strategijom za socijalno uključivanje Roma i Romkinja u Republici Srbiji, omogućilo bi se rešavanje problema i stvaranje preduslova za prijavu prebivališta na adresi objekata u kojima građani i građanke Velikog rita faktički i žive.

Nakon celokupne analize, Poverenik za zaštitu ravnopravnosti zaključuje da se Romi i Romkinje koji su u lošoj materijalnoj situaciji zbog koje i žive u nestandardizovanim naseljima, a pogotovo oni koji imaju prijavljeno prebivalište na KiM nalaze se u teškoj situaciji i nepovoljnom položaju pri ostvarivanju prava čije ostvarivanje je vezano za prebivalište/boravište. U ovakvoj situaciji se ne nalaze ni Romi, ni Romkinje koji su zbog povoljnije materijalne situacije u mogućnosti da obezbede mesto stanovanja na čijoj adresi će prijaviti prebivalište/boravište. Nesporno je da navedena lična svojstva – nacionalna pripadnost, imovno stanje, faktičko prebivalište (nestandardizovano naselje) i prijavljeno prebivalište (teritorija KiM) zbirno i neodvojivo utiču na nepovoljnu situaciju u kojoj se nalaze ovi građani i građanke, što odgovara zakonskoj definiciji intersekcijske diskriminacije.

Posledice su, pored nemogućnosti prijave prebivališta/boravišta, i nemogućnost uživanja prava za čije je ostvarivanje potrebna prijava prebivališta/boravišta. Takvo pravo je pre svega pravo na socijalnu i zdravstvenu zaštitu, s obzirom da se prema prebivalištu/boravištu određuje i matična filijala za zdravstveno osiguranje[12] i mesna nadležnost centra za socijalni rad[13]. Takođe, prijava na evidenciju Službe za zapošljavanje vrši se po mestu prebivališta, odnosno boravišta[14]. Učešće na javnim pozivima i konkursima kojima se dodeljuju sredstva ili pomoć za adaptiranje stambenih objekata uslovljeno je prijavom prebivalište i legalizacijom objekta, ostvarivanje prava na finansijsku podršku koju pruža jedinice lokalne samouprave uvek je uslovljena prebivališta ili boravišta na teritoriji lokalne samouprave. Posledice posebno pogađaju deca ovih raseljenih Roma i Romkinja sa Kosova i Metohije jer, s obzirom da je izdavanje ličnih dokumenata uslovljeno prijavom prebivališta/boravišta, kao i da je za izdavanje ličnih dokumenata nadležan organ na čijoj teritoriji je prebivalište/boravište podnosioca zahteva, onda je jasno da će i njima biti izdata dokumenta sa prebivalištem/boravištem koje ne odgovara faktičkom mestu življenja.

Pretpostavka za socijalnu inkluziju i poboljšanje položaja Roma i Romkinja u svakoj od oblasti koje su prepoznate kao strateški ciljevi (obrazovanje, stanovanje, zapošljavanje, zdravlje i socijalna zaštita) jeste prebivalište ili boravište, na osnovu kojeg se mogu ostvarivati prava iz oblasti obrazovanja, zapošljavanja i rada, zdravstvene i socijalne zaštite i stanovanja. U tom pravcu, neophodno je da jedinica lokalne samouprave i nadležni ograni pronađu rešenje za prijavu prebivališta ili boravišta za Rome i Romkinje koji godinama, a neki čak i 20 godina, žive u ovom naselju. Ovi građani i građanke su pokušali da ispune svoju zakonsku dužnost i prijave svoje prebivalište/boravište imajući u vidu da u ovom naselju rit stalno žive, odnosno da se tu trenutno nalazi centar njihovih životnih aktivnosti, profesionalnih, ekonomskih, socijalnih i drugih veza koje dokazuju trajnu povezanost s mestom u kome su se nastanili. Uključivanje Roma i Romkinja u lokalnu zajednicu moguće je jedino ukoliko lokalne samouprave na racionalan i ekonomičan način angažuju sve raspoložive kapacitete[15].

S obzirom da gradska uprava grada Novog Sada nije dostavila tražene informacije, Povereniku nisu poznati razlozi prepreka legalizacije objekata ili koje bi rešenje u okviru zakona omogućilo makar privremene adrese ovim građanima i građankam, a sve u cilju obezbeđivanja ostvarivanja prava za koja propisan uslov prebivališta ili boravišta. Ne treba izgubiti iz vida ni potrebu postojanja pravne sigurnost i interesa nadležnih organa da faktičko i pravno stanje budu ujednačeni i da postoji tačna evidencija prebivališta/boravišta građana i građanki na teritroji Novog Sada, odnosno Republike Srbije.

S obzirom na sve navedeno, Poverenik za zaštitu ravnopravnosti smatra da bi do usaglašavanja pravne i stvarne situacije došlo samo ukoliko bi Grad Novi Sad i Ministarstvo unutrašnjih poslova sagledali celokupnu situaciju u kojoj se nalaze ovi građani i građanke. Nakon definisanja prepreka za rešavanje ovih problema Grad Novi Sad i Ministarstvo unutrašnjih poslova mogu, pojedinačno svako u okviru svojih nadležnosti, kao i zajedničkim usaglašenim delovanjem, prevazići poteškoće oko prijave ili utvrđivanja prebivališta/boravišta građana i građanki ovog naselja. Da li će to biti prijavom boravišta ili pasiviziranjem prebivališta na Kosovu i Metohiji i utvrđivanjem prebivališta ili boravišta na adresi stalnog stanovanja ili centra za socijalni rad, legalizacijom objekata ili neko drugo rešenje, zavisiće od konkretne situacije u kojoj se nalazi stanovnica ovog naselja u Novom Sadu.

Imajući u vidu sve navedeno, Poverenik za zaštitu ravnopravnosti, saglasno članu 33. tačka 9. Zakona o zabrani diskriminacije, upućuje preporuku mera za ostvarivanje ravnopravnosti i zaštitu od diskriminacije.

[1] Zakon o zabrani diskriminacije („Službeni glasnik RS”, broj 22/09 i 52/21), član 33. stav 1. tač. 9.

[2] „Službeni glasnik RS”, broj 98/06

[3] Zakon o zabrani diskriminacije („Službeni glasnik RS“ br. 22/09 i 52/21), član 2. stav 1. tačka 1

[4] „Službeni glasnik RS“, br. 87/11

[5] „Službeni glasnik RS“, br. 26/2016

[6] http://www.inkluzijaroma.stat.gov.rs/sr/%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D0%B8-%D1%81%D0%B0%D0%B4  pristupljeno 30. avgusta 2021. godine

[7] http://socijalnoukljucivanje.gov.rs/wp-content/uploads/2020/12/Mapiranje_podstandardnih_romskih_naselja_prema_rizicima_i_pristupu_pravima_sa_narocitim_osvrtom_na_COVID-19.pdf

[8] Vinka Žunić, Udruženje romskih studenata, Novi Sad, 2021.

[9] „Službeni glasnik RS“, br. 18/92, „Sl. list SRJ“, br. 42/2002 – odluka SUS i „Sl. glasnik RS“, br. 30/2010

[10] Stanje i potrebe interno raseljenih lica, Komesarijat za izbeglice i migracije Republike Srbije, maj 2018, Beograd

[11] Izveštaj o radu Komesarijata za izbeglice i migracije za 2018. godinu, Beograd, april 2019. godine

[12] čl. 43. i 44. Zakona o zdravstvenom osiguranju („Sl. glasnk RS“, br. 25/2019)

[13] član 68. Zakona o socijalnoj zaštiti („Sl. glasnk RS“, br. 24/2011)

[14] član 85. Zakona o  zapošljavanju i osiguranju u slučaju nezaposlenosti („Sl. glasnk RS“, br. 36/09, 88/10, 38/15, 113/17, 113/17 – dr. zakon i 49/21

[15] G. Bašić, V. Jovanović, A. Čolak, J. Ivanović „Polazna studija za izradu Strategije za inkluziju Roma u Srbiji usaglašene sa Strategijom Evropa 2020“, 2014.

POVERENICA ZA ZAŠTITU RAVNOPRAVNOSTI

Brankica Janković

Preporuka mera za ostvarivanje ravnopravnosti gradu Novom Sadu i Ministarstvu unutrašnjih poslova