br. 07-00-542/2021-02 datum: 12. 10. 2021. godine

Postupajući u okviru zakonom propisane nadležnosti[1] da prati sprovođenje zakona koji se tiču zabrane diskriminacije i upućuje preporuke mera organima javne vlasti i drugim licima za ostvarivanje ravnopravnosti i zaštite od diskriminacije, Poverenik za zaštitu ravnopravnosti upućuje Ministartsvu prosvete, nauke i tehnološkog razvoja

PREPORUKU MERA ZA OSTVARIVANjE RAVNOPRAVNOSTI I ZAŠTITE OD DISKRIMINACIJE

Poverenik za zaštitu ravnopravnosti preporučuje Ministarstvu prosvete, nauke i tehnološkog razvoja da:

• preduzme mere i aktivnosti iz svoje nadležnosti u cilju provere odobrenih udžbenika iz srpskog jezika za osmi razred osnovne škole u pogledu sadržaja koji se odnosi na jezike i njegove usklađenosti sa antidiskriminacionim propisima i ratifikovanom Evropskom poveljom o regionalnim ili manjinskim jezicima.

Ministarstvo prosvete, nauke i tehnološkog razvoja obavestiće Poverenika za zaštitu ravnopravnosti o preduzetim merama u cilju sprovođenja ove preporuke, u roku od 30 dana od dana prijema preporuke mera za ostvarivanje ravnopravnosti.

Protiv ove preporuke mera za ostvarivanje ravnopravnosti, u skladu sa zakonom, nije dopuštena žalba niti bilo koje drugo pravno sredstvo.

Obrazloženje

Povereniku za zaštitu ravnopravnosti se dopisom obratio Nacionalni savet hrvatske nacionalne manjine u kojem je navedeno da je hrvatska nacionalna manjina izložena diskriminaciji negiranjem hrvatskog jezika. Navedeno je da je Odbor za standardizaciju srpskog jezika dao mišljenje prema kojem u južnoslovenske jezike treba navesti srpski, bugarski, makedonski i slovenački jezik i prema kojem Hrvati spadaju među narode koji se koriste srpskim jezikom, ali ga nazivaju hrvatskim. Dalje je navedeno da su ovakav stav dužne da prate i izdavačke kuće koje objavljuju udžbenike te da je u nekoliko udžbenika srpskog jezika za osmi razred osnovne škole navedena ovakva definicija Odbora za standardizaciju srpskog jezika. Napomenuto je da je Republika Srbija ratifikovala Evropsku povelju o regionalnim ili manjinskom jezicima i time prihvatila hrvatski jezik kao manjinski jezik čime je dužna da štiti i preduzima aktivnosti na području njegovog očuvanja.

U prilogu su dostavljeni dopis Odbora za standardizaciju srpskog jezika od 9. novembra 2020. godine upućen Zavodu za unapređivanje obrazovanja i vaspitanja i fotografije tri stranice iz različitih udžbenika.

U dopisu Odbora za standardizaciju srpskog jezika od 9. novembra 2020. godine koji je upućen Zavodu za unapređivanje obrazovanja i vaspitanja, između ostalog, navedeno je da je stav Odbora da među južnoslovenske jezike treba navesti bugarski, makedonski, slovenački i srpski jezik i da uz srpski jezik u napomeni treba navesti da Hrvati, Bošnjaci i neki Crnogorci ovaj jezik nazivaju hrvatski, bosanski/bošnjački i crnogorski jezik. Dalje je navedeno da je Odbor u više navrata upozoravao da u srpskom jeziku umesto naziva bosanski jezik treba upotrebljavati naziv bošnjački jezik.

Uz dopis je Nacionalni savet hrvatske nacionalne manjine dostavio fotografije iz kojih se može videti da u tri udžbenika, prilikom obrađivanja materije jezičkih grupa, kod srpskog jezika postoji napomena da Hrvati, Bošnjaci i neki Crnogorci ovaj jezik nazivaju hrvatski, bosanski/bošnjački i crnogorski.

Ustav Republike Srbije^[2] u članu 21. zabranjuje svaku diskriminaciju, neposrednu ili posrednu, po bilo kom osnovu, a naročito po osnovu rase, pola, nacionalne pripadnosti, društvenog porekla, rođenja, veroispovesti, političkog ili drugog uverenja, imovnog stanja, kulture, jezika, starosti i psihičkog ili fizičkog invaliditeta. Odredbama člana 48. Ustava propisano je podsticanje uvažavanja razlika, odnosno da merama u obrazovanju, kulturi i javnom obaveštavanju, Republika Srbija podstiče razumevanje, uvažavanje i poštovanje razlika koje postoje zbog posebnosti etničkog, kulturnog, jezičkog ili verskog identiteta njenih građana, dok je odredbama člana 81. propisano razvijanje duha tolerancije tako što u oblasti obrazovanja, kulture i informisanja Srbija podstiče duh tolerancije i međukulturnog dijaloga i preduzima efikasne mere za unapređenje uzajamnog poštovanja, razumevanja i saradnje među svim ljudima koji žive na njenoj teritoriji, bez obzira na njihov etnički, kulturni, jezički ili verski identitet.

Ustavna zabrana diskriminacije bliže je razrađena Zakonom o zabrani diskriminacije[3], kojim je diskriminacija definisana kao svako neopravdano pravljenje razlike ili nejednako postupanje, odnosno propuštanje (isključivanje, ograničavanje ili davanje prvenstva), u odnosu na lica ili grupe kao i članove njihovih porodica, ili njima bliska lica, na otvoren ili prikriven način, a koja se zasniva, između ostalog i na nacionalnoj pripadnosti ili etničkom poreklu i jeziku. Odredbama člana 24. zabranjena je diskriminacija nacionalnih manjina i njihovih pripadnika na osnovu nacionalne pripadnosti, etničkog porekla, verskih uverenja i jezika.

Odredbama člana 3. Zakona o zaštiti prava i sloboda nacionalnih manjina[4] zabranjen je svaki oblik diskriminacije, na nacionalnoj, etničkoj, rasnoj, jezičkoj, verskoj i svakoj drugoj osnovi, prema nacionalnim manjinama i licima koja pripadaju nacionalnim manjinama. Ovim zakonom propisana su i prava pripadnika nacionalnih manjina na očuvanje posebnosti među kojima su i pravo na upotrebu maternjeg jezika, službena upotreba jezika i pisma, objavljivanje zakona na jezicima nacionalnih manjina, pravo na negovanje kulture i tradicije, školovanje na maternjem jeziku, javno obaveštavanje na jezicima nacionalnih manjina.

Ratifikacijom Evropske povelje o regionalnim ili manjinskim jezicima^[5], Republika Srbija je prihvatila da se za albanski, bosanski, bugarski, mađarski, romski, rumunski, rusinski, slovački, ukrajinski i hrvatski jezik primenjuju određene odredbe ove Povelje^[6], odnosno, prepoznala je ove jezike kao regionalne ili manjinske jezike. Članom 7. Povelje propisano je da po pitanju regionalnih ili manjinskih jezika, u okviru teritorije na kojima su ti jezici u upotrebi i u skladu sa situacijom svakog od tih jezika, države članice grade svoju politiku, zakonodavstvo i praksu na ciljevima i načelima među kojima je i priznanje regionalnih ili manjinskih jezika kao izraz kulturnog bogatstva. Dalje je propisano da države članica preuzimaju obavezu da na odgovarajući način unaprede međusobno razumevanje između svih jezičkih grupa unutar zemlje i da tu posebno uključe poštovanje, razumevanje i trpeljivost u odnosu na regionalne ili manjinske jezike u okviru procesa obrazovanja.

Odredbama Zakona o udžbenicima[7] propisano je da udžbenik svojim sadržajem ili oblikom ne sme da diskriminiše ili dovede u neravnopravan položaj grupe i pojedince ili da podstiče na takvo ponašanje, u skladu sa zakonom kojim se uređuje zabrana diskriminacije. U skladu sa ovim zakonom zahtev za odobravanje rukopisa udžbenika izdavač podnosi Ministarstvu i uz zahtev izdavač podnosi, između ostalog i rukopis udžbenika i elaborat koji sadrži tri stručne ocene kvaliteta rukopisa udžbenika koji daje recenzentska komisija izdavača. Ministarstvo dostavlja Zavodu za unapređivanje obrazovanja i vaspitanja četiri primerka rukopisa udžbenika i elaborata u štampanoj i elektronskoj formi u propisanom roku.

Stručnu ocenu o kvalitetu rukopisa udžbenika, u skladu sa zakonom, daje komisija koju iz reda zaposlenih obrazuje Zavod za unapređivanje obrazovanja i vaspitanja, odnosno Pokrajinski zavod. Zavod, odnosno Pokrajinski zavod na osnovu obrazložene stručne ocene, daje predlog da se prihvati ili odbije zahtev za odobravanje rukopisa i dostavlja ga Ministarstvu. Odredbama člana 28. propisano je da ministar odobrava rukopis udžbenika na predlog Zavoda, odnosno na osnovu ekspertskog mišljenja, ako je sproveden postupak ekspertize rukopisa udžbenika. Ovim zakonom je propisano i da plan udžbenika ministar donosi istovremeno sa donošenjem plana i programa nastave i učenja, odnosno kada se utvrdi potreba za izmenom postojećeg plana udžbenika, da se odobreni udžbenik uvršćuje u Katalog udžbenika, kao i da škola iz Katloga udžbenika vrši izbor udžbenika za period od četiri školske godine. Kao jedna od razloga za povlačenje udžbenika iz upotrebe propisano je i da je tokom korišćenja udžbenika procenjeno da se njegovom upotrebom ne obezbeđuje ostvarivanje ciljeva i ishoda obrazovanja i vaspitanja, u kom slučaju Ministarstvo, nakon podnošenja zahteva za povlačenje udžbenika, pribavlja mišljenje Zavoda o oceni da li je zahtev za povlačenje udžbenika opravdan.

Iz procedure propisane zakonom i podzakonskim propisima evidentno je da Ministarstvo prosvete, nauke i tehnološkog razvoja odobrava rukopis udžbenika na predlog Zavoda za unapređivanje obrazovanja i vaspitanja, da odobrene udžbenike uvršćuje u katalog udžbenika, kao i da donosi rešenje o povlačenju udžbenika ili preduzima druge radnje u cilju pokretanja postupka izmene sadržaja udžbenika.

Nesporno je da je ratifikovanjem Evropske povelje o regionalnim ili manjinskim jezicima prepoznat hrvatski jezik kao manjinski jezik. Hrvatskoj nacionalnoj manjini priznata su prava koja su Ustavom Republike Srbije i zakonom zagarantovana pripadnicima nacionalnih manjina, među kojima je i pravo na upotrebu maternjeg jezika i pisma, školovanje na maternjem jeziku, pravo na negovanje kulture i tradicije, objavljivanje zakona i javno obaveštavanje na jeziku nacionalne manjina.

Obrazovnim sadržajem kojim se jezik nacionalne manjine izjednačava sa jezikom većinskog stanovništva druge nacionalnosti ne doprinosi obavezi države da na odgovarajući način unapredi međusobno razumevanje između svih jezičkih grupa unutar zemlje i da tu posebno uključe poštovanje, razumevanje i trpeljivost u odnosu na regionalne ili manjinske jezike u okviru procesa obrazovanja, na šta se Republika Srbija obavezala ratifikacijom Evropske povelje.

Imajući uvidu navode Nacionalnog saveta hrvatske nacionalne manjine i navedenih propisa, Poverenik za zaštitu ravnopravnosti je dao Ministarstvu prosvete, nauke i tehnološkog razvoja preporuku mera da preduzme mere i aktivnosti iz svoje nadležnosti u cilju provere odobrenih udžbenika iz srpskog jezika za osmi razred osnovne škole u pogledu sadržaja koji se odnosi na jezike i njegove usklađenosti sa antidiskriminacionim propisima i ratifikovanom Evropskom poveljom o regionalnim ili manjinskim jezicima.

Ministartsvo prosvete, nauke i tehnološkog razvoja obavestiće Poverenika za zaštitu ravnopravnosti o preduzetim merama u cilju sprovođenja ove preporuke, u roku od 30 dana od dana prijema preporuke mera za ostvarivanje ravnopravnosti.

[1] Zakon o zabrani diskriminacije („Službeni glasnik RS”, broj 22/09 i 52/21), član 33. stav 1. tačka 9)

[2] „Službeni glasnik RS”, broj 98/06

[3] član 2.

[4] „Službeni list SRJ“, br. 11/2002, „Službeni list SCG“, br. 1/03 – Ustavna povelja i „Službeni glasnik RS“, br.  72/09 – dr. zakon, 97/13 – odluka US i 47/18

[5] Zakon o ratifikaciji Evropske povelje o regionalnim ili manjinskim jezicima („Službeni list SCG – Međunarodni ugovori“, broj 18/05)

[6] Član 8. stav 1. a (iii), a (iv), b (iv), c (iv), d (iv), e (ii), f (iii), g; član 9. stav 1. a (ii), a (iii), b (ii), c (ii), d, stav 2. a, b, c, stav 3, član 10. stav 1. a (iv), a (v), c, stav 2. b, c, d, g, stav 3. c, stav 4 c, stav 5. član 11. stav 1. a (iii), b (ii), c (ii), d, e (i), f (ii), stav 2. i stav 3;  član 12. stav 1. a, b, c, f, stav 2; član 13. stav 1. c; član 14. a i b

[7] „Službeni glasnik RS“, br. 27/18

POVERENICA ZA ZAŠTITU RAVNOPRAVNOSTI

Brankica Janković

Preporuka mera Ministarstvu prosvete, nauke i tehnološkog razvoja