br. 07-00-360/2020-02 datum: 8.3.2021.

MIŠLjENjE

Mišljenje je doneto u postupku povodom pritužbe Udruženja „Femplatz“ protiv Danila Lukića, zbog diskriminacije na osnovu pola. U pritužbi je navedeno da je Danilo Lukić advokat i nosilac liste Grupe građana – Za bolju opštinu Plandište, koji je, izemđu ostalog, u svoj predizborni program pred izbore održane 21. juna 2020. godine svrstao „uvoz žena“ iz Belorusije i Kazahstana za neoženjene sugrađane opštine Plandište. Takođe, advokat Danilo Lukić je i izjavu za portal Nova.rs naveo: „Ja se bavim advokaturom, pa svi momci dolaze kod mene i žale se da nema devojaka. Ja im kažem da ćemo, ako oni ne mogu da se ožene, da uzmemo jedno dva autobusa i dovedemo bar sto žena iz Belorusije. I, eto, za sedam godina nama tri školska odeljenja. U izjašnjenju, advokat Danilo Lukić je u celosti osporio pritužbu, navodeći, između ostalog da osnivanje posebnog opštinskog fonda za podsticanje natalitet danas ima svaka opština u Srbiji, gde se iz budžeta opštine izdvajaju sredstva za povećanje nataliteta, zbog čega je nejasno kakva je diskriminacija u pitanju, kao i da, kao odbornik u više saziva lokalnog parlamenta lično zna da je ulaganje u budućnost dece najisplativija investicija. Nakon sprovedenog postupka i izvedenih dokaza, utvrđeno je da navedena izjava advokata Danila Lukića, predstavlja ponižavanje i omalovažavanje žena, i podržavanje rodnih stereotupa. Pri tome, Poverenik je posebno imao u vidu da je Danilo Lukić bio nosilac liste, te da treba da vodi računa da svojim izjavama ne vređa dostojanstvo lica ili grupe lica na osnovu njihovog ličnog svojstva. Poverenik za zaštitu ravnopravnosti dao je mišljenje da su ovom izjavom povređene odredbe člana 12. i 20. Zakona o zabrani diskriminacije, zbog čega je  preporučio da Danilo Lukić objavi u elektronskom ili štampanom mediju sa lokalanom i / ili regionalnom pokrivenošću javno izvinjenje svim ženama, kao i da ubuduće ne daje izjave kojima se vređa dostojanstvo žena i podržavaju rodni stereotipi.

1. TOK POSTUPKA
   • Povereniku za zaštitu ravnopravnosti pritužbom se obratilo Udruženje „Femplatz“ iz Pančeva, protiv Danila Lukića, zbog diskriminacije na osnovu pola.
   • U pritužbi je, između ostalog, navedeno:

• da je advokat Danilo Lukić nosilac liste i kandidat za predsednika opštine Plandište, u svoj predizborni program u okviru Grupe građana „Za bolju opštinu Plandište“ svrstao „uvoz žena“ iz Belorusije i Kazahstana za neoženjene sugrađane opštine Plandište. Takođe je naveo da će biti izdvojena posebna budžetska sredstva za „ovakve projekte“;
• da je za portal Nova.rs advokat Danilo Lukić naveo: „Ja se bavim advokaturom, pa svi momci dolaze kod mene i žale se da nema devojaka. Ja im kažem da ćemo, ako oni ne mogu da se ožene, da uzmemo jedno dva autobusa i dovedemo bar sto žena iz Belorusije. I, eto, za sedam godina nama tri školska odeljenja. U okviru programa pod rednim brojem 7 svrstano je: „osnivanje posebnog fonda za podsticanje nataliteta u opštini i organizovano od strane opštine dolazak devojaka iz Belorusije i Kazahstana za naše neženje“;
• da je dalje naveo: „Kao predsednik opštine dajem reč da ću se boriti za osnivanje posebnog opštinskog fonda za podsticanje nataliteta u opštini i organizovati dolazak devojaka iz Belorusije i Kazahstana za naše neženje;
• da je tom prilikom pojasnio i zašto je izabrao Belorusiju i Kazahstan za „uvoz žena“, jer te države nisu članice Evropske unije;
• da je advokat Danilo Lukić ovom izjavom prekršio odredbe člana 12, 13. i 20. Zakona o zabrani diskriminacije;
• da je posebno problematično i alarmantno što je Danilo Lukić na ovaj način propagirao organizovanje trgovine ljudima u okviru predizborne kampanje i planirao njeno finansiranje iz budžeta opštine Plandište, uz ozbiljno kršenje principa ravnopravnosti žena i muškaraca;
• da je Danilo Lukić advokat i nosilac liste Grupe građana „Za bolju opštinu Plandište i kandidat za predsednika opštine Plandište, što nosi posebne odgovornosti, imajući u vidu pretpostavku da advokati poznaju pravne propise.
  • Uz pritužbu je, kao dokaz, naveden link portala nova.rs, gde je zabeležena sporna izjava i predizborni program Grupe građana „Za bolju opštinu Plandište-advokat Lukić Danilo“, kao i fotokopija predizbornog programa.
  • Poverenik za zaštitu ravnopravnosti sproveo je postupak u cilju utvrđivanja pravno relevantnih činjenica i okolnosti, a u skladu sa članom 35. stav 4. i članom 37. stav 2. Zakona o zabrani diskriminacije,[1] pa je u toku postupka pribavljeno izjašnjenje Danila Lukića.
  • U izjašnjenju na pritužbu, Danilo Lukić je, između ostalog, naveo:
• da pritužbu osporava u celosti;
• da podnosilac pritužbe nema aktivnu legitimaciju, s obzirom na član 35. stav 1.i 3. Zakona o zabrani diskriminacije;
• da je pismeni sporazum o osnivanju Grupe građana – Za bolju opštinu Plandište – advokat Lukić Danilo, potpisalo 30% žena, dok je na listi bilo 40% žena;
• da je, imajući u vidu, da je pritužba podneta u vreme predizborne kampanje, njena namera bila da se umanji politička moć koju Grupa građana – Za bolju opštinu Plandište – advokat Danilo Lukić ima u lokalnoj politici opštine Plandište;
• da osnivanje posebnog opštinskog fonda za podsticanje nataliteta u opštini danas ima svaka opština u Srbiji, gde se iz budžeta opštine izdvajaju sredstva za povećanje nataliteta, zbog čega je nejasno kakva je diskriminacija u pitanju;
• da kao odbornik u više saziva lokalnog parlamenta lično zna da je ulaganje u budućnost dece najisplativija investicija.

2. ČINjENIČNO STANjE

2.1. Na osnovu navoda pritužbe, dokaza koji su dostavnjeni i to fotokopije predizbornog programa grupe građana“ Za bolju opštinu plandište“ advokat Danilo Lukić i teksta objavljenog na portalu Nova.rs, utvrđeno je da je u okviru programa Grupe građana – Za bolju opštinu Plandište, advokat Danilo Lukić, pod rednim brojem 7. navedeno: Osnivanje posebnog opštinskog fonda za podsticanje nataliteta u opštini i organizovano od strane opštine dolazak devojaka iz Belorusije i Kazahstana. Utvrđeno je, takođe, da je  Danilo Lukić, u izjavi za portal Nova.rs, između ostalog naveo: Ja se bavim advokaturom, pa svi momci dolaze kod mene i žale se da nema devojaka. Ja im kažem da ćemo, ako oni ne mogu da se ožene, da uzmemo jedno dva autobusa i dovedemo bar sto žena iz Belorusije. I eto, za sedam godina nama tri nova školska odeljenja. Kao predsednik opštine dajem reč da ću se boriti za osnivanje posebnog opštinskog fonda za podsticanje nataliteta u opštini i organizovati dolazak devojaka iz Belorusije i Kazahstana za naše „neženje“. Na pitanje zašto je izabrao baš ove dve zemlje, Lukić je pojasnio da te države nisu članice Evropske unije.

3. MOTIVI I RAZLOZI ZA DONOŠENjE MIŠLjENjA

Poverenik za zaštitu ravnopravnosti, prilikom odlučivanja u ovom predmetu, analizirao je navode iz pritužbe, izjašnjenja, dokaze koji su dostavljeni, kao i relevantne međunarodne i domaće pravne propise u oblasti zaštite od diskriminacije.

Pravni okvir

3.1. Poverenik za zaštitu ravnopravnosti je ustanovljen Zakonom o zabrani diskriminacije kao samostalan državni organ, nezavisan u obavljanju poslova utvrđenih zakonom. Odredbama člana 33. Zakona o zabrani diskriminacije propisana je nadležnost Poverenika za zaštitu ravnopravnosti. Jedna od osnovnih nadležnosti Poverenika jeste da prima i razmatra pritužbe zbog diskriminacije, daje mišljenja i preporuke u konkretnim slučajevima diskriminacije i izriče zakonom utvrđene mere. Pored toga, Poverenik je ovlašćen da predlaže postupak mirenja, kao i da pokreće sudske postupke za zaštitu od diskriminacije i podnosi prekršajne prijave zbog akata diskriminacije propisanih antidiskriminacionim propisima. Poverenik je, takođe, ovlašćen da upozorava javnost na najčešće, tipične i teške slučajeve diskriminacije i da organima javne vlasti preporučuje mere za ostvarivanje ravnopravnosti.^[2]

3.2. Ustav Republike Srbije[3] u članu 21. zabranjuje svaku diskriminaciju, neposrednu ili posrednu, po bilo kom osnovu, a naročito po osnovu rase, pola, nacionalne pripadnosti, društvenog porekla, rođenja, veroispovesti, političkog ili drugog uverenja, imovnog stanja, kulture, jezika, starosti i psihičkog ili fizičkog invaliditeta. Takođe, Ustav Republike Srbije jemči slobodu mišljenja i izražavanja, kao i slobodu da se govorom, pisanjem, slikom ili na drugi način traže, primaju i šire obaveštenja i ideje[4] i propisuje da se sloboda izražavanja može zakonom ograničiti, ako je to, pored ostalog, neophodno i radi zaštite prava i ugleda drugih.[5]

3.3. Konvencijom o eliminisanju svih oblika diskriminacije žena[6] obavezane su države potpisnice da preduzmu odgovarajuće mere na promeni kulturnih obrazaca rodnih nejednakosti, odnosno otklanjanju predrasuda i praksi zasnovanih na shvatanju o inferiornosti ili superiornosti jednog ili drugog pola ili tradicionalnoj ulozi muškaraca, odnosno žena.[7]

3.4. Ustavna zabrana diskriminacije bliže je razrađena Zakonom o zabrani diskriminacije, koji u članu 4. propisuje da su svi jednaki i uživaju jednak položaj i jednaku pravnu zaštitu, bez obzira na lična svojstva, te da je svako dužan da poštuje načelo jednakosti, odnosno zabranu diskriminacije. Odredbom člana 12. Zakona o zabrani diskriminacije zabranjeno je uznemiravanje i ponižavajuće postupanje koje ima za cilj ili predstavlja povredu dostojanstva lica ili grupe lica na osnovu njihovog ličnog svojstva, a naročito ako se time stvara strah ili neprijateljsko, ponižavajuće i uvredljivo okruženje. Takođe, članom 20. stav 2. ovog zakona zabranjeno je […] izražavanje mržnje, omalovažavanje, ucenjivanje i uznemiravanje s obzirom na pol, kao i javno zagovaranje, podržavanje i postupanje u skladu sa predrasudama, običajima i drugim društvenim obrascima ponašanja koji su zasnovani na ideji podređenosti ili nadređenosti polova, odnosno stereotipnih uloga polova.

3.5.      Odredbama člana 4. Zakona o ravnopravnosti polova[8] propisano je da je diskriminacija na osnovu pola svako neopravdano pravljenje razlike ili nejednako postupanje, odnosno propuštanje koje ima za cilj ili posledicu da licu ili grupi oteža, ugrozi, onemogući ili negira priznanje, uživanje ili ostvarivanje ljudskih prava i sloboda u političkoj, ekonomskoj, društvenoj, kulturnoj, građanskoj, porodičnoj i drugoj oblasti, a odredbom člana 10. stav 1. tačka 6. ovog zakona propisano je da uznemiravanje predstavlja svaki neželjeni verbalni, neverbalni ili fizički akt, učinjen sa namerom ili koji ima za posledicu povredu dostojanstva i izazivanje straha ili stvaranje neprijateljskog, ponižavajućeg, degradirajućeg ili uvredljivog okruženja, zasnovan na polu.

Analiza izjave Danila Lukića sa aspekta antidiskriminacionih propisa

3.6. S obzirom na predmet pritužbe, u konkretnom slučaju je potrebno ispitati da li je Danilo Lukić, u političkom programu, kao nosilac liste Grupe građana – Za bolju opštinu Plandište na izborima koji su održani u junu 2020. godine i izjavom datom na portal Nova.rs, povredio antidiskriminacione propise.

3.7. Ustav Republike Srbije, u članu 46, jemči slobodu mišljenja i izražavanja, kao i slobodu da se govorom, pisanjem, slikom ili na drugi način traže, primaju i šire obaveštenja i ideje, i propisuje da se sloboda izražavanja može zakonom ograničiti, ako je to neophodno radi zaštite prava i ugleda drugih. S tim u vezi, odredbom člana 12. Zakona o zabrani diskriminacije zabranjeno je uznemiravanje i ponižavajuće postupanje koje ima za cilj ili predstavlja povredu dostojanstva lica ili grupe lica na osnovu njihovog ličnog svojstva, a naročito ako se time stvara strah ili neprijateljsko, ponižavajuće i uvredljivo okruženje. Takođe, važno je napomenuti da je odredbom člana 20. stav 2. ovog zakona zabranjeno, između ostalog, javno zagovaranje, podržavanje i postupanje u skladu sa predrasudama, običajima i drugim društvenim obrascima ponašanja koji su zasnovani na ideji podređenosti ili nadređenosti polova, odnosno stereotipnih uloga polova.

3.8. Imajući u vidu navedeno, Poverenik za zaštitu ravnopravnosti konstatuje da je u svakom konkretnom slučaju potrebno analizirati poruke koje su date određenom izjavom, da li se izjavom vređaju i ponižavaju određene osobe na osnovu nekog njihovog ličnog svojstva. Nesporno je da svaki pojedinac ima pravo da iznosi svoje stavove, što predstavlja osnov svakog slobodnog demokratskog društva. Međutim, sloboda govora, bez obzira na način iznošenja i objavljivanja ideja i stavova nikada ne sme da bude izgovor za diskriminaciju.

3.9. Stoga, Poverenik za zaštitu ravnopravnosti je analizirao sadržaj izjave Danila Lukića posebno ceneći da li se porukama koje je poslao stvara ponižavajuće i uvredljivo okruženje za žene.

3.10. Poverenik je najpre cenio navode iz izjašnjenja da podnosilac pritužbe nema aktivnu legitimaciju, imajući u vidu član 35. stav 1. i 3. Zakona o zabrani diskriminacije. S tim u vezi, Poverenik najpre ukazuje da su pravila postupka pred Poverenikom uređena odredbama čl. 35 – 40. Zakona o zabrani diskriminacije. Dalje, Poslovnik o radu Poverenika za zaštitu ravnopravnosti, izričito propisuje da organizaciji za zaštitu ljudskih prava nije potrebna saglasnost za podnošenje pritužbe u slučaju diskriminacije grupe lica^[9]. Pojašnjavajući pojam pritužbe u ime grupe lica, autori Komentara zakona o zabrani diskriminacije, koriste se primerom govora mržnje koji je uperen protiv Roma, navodeći da u tom slučaju pritužbu mogu podneti, u svoje ime, bez ičije saglasnosti, organizacije koje se bave zaštitom ljudskih prava ali i svaki pojednac.^[10] Ovaj primer jasno pokazuje da se radi o neodređenoj grupi lica, i da upravo zbog toga saglasnost nije potrebna, jer se ne može ni pribaviti od svih lica koje čine populaciju koju povezuje neko lično svojstvo. Takođe, Poverenik ukazuje i na odluku Vrhovnog kasacionog suda Rev. 853/14 od 3. septembra 2014. godine, u kojoj je, između ostalog, sud zauzeo stav da: „Poverenik tužbu za utvrđenje diskriminacije može podneti u ime određenog lica samo uz njegov pristanak u pismenom obliku. Međutim, ako se tužba za utvrđenje diskriminacije odnosi na grupu lica, Povereniku nije potrebno ovlašćenje. S obzirom da tužba nije usmerena na utvrđenje diskriminacije protiv određenog lica… već za diskriminaciju koja je izvršena prema određenoj grupi: neodređenom broju lica – deci romske nacionalnosti, Povereniku, po oceni Vrhovnog kasacionog suda nije bilo potrebno pismeno punomoćje za podnošenje tužbe…“. Sa druge strane, u odluci Vrhovnog kasacionog suda Rev.98/2016 , potvrđen je stav Vrhovnog kasacionog suda da je potrebna pisana saglasnost „kada se tačno  zna identitet lica u odnosu na koje je izvršeno diskriminatorno postupanje“. Imajući u vidu sve napred navedeno, kao i činjenicu da je uvidom u Statut Udruženja građanki „Fem Platz“ utvrđeno da se ova organizacija civilnog društva bavi i zaštitom žena od diskriminacije, Poverenik konstatuje da su konkretnom slučaju ispunjeni formalni uslovi za vođenje postupka pred ovim državnim organom, odnosno da je Udruženje građanki „Femplatz“ aktivno legitimisano za podnošenje konkretne pritužbe.

3.11. Utvrđeno je da je u programu grupe građana „Za bolju opštinu Plandište“- advokat Lukić Danilo, nosilac liste i kandidat za predsednika opštine, pod rednim brojem 7. navedeno: Osnivanje posebnog opštinskog fonda  za podsticanje nataliteta u opštini i organizovanje od strane opštine  devojaka iz Belorusije i Kazahstana. Takođe, za portal Nova.rs. advokat Danilo Lukić je naveo: „Ja se bavim advokaturom, pa svi momci dolaze kod mene i žale se da nema devojaka. Ja im kažem da ćemo, ako oni ne mogu da se ožene, da uzmemo jedno dva autobusa i dovedemo bar sto žena iz Belorusije. I eto, za sedam godina nama tri nova školska odeljenja. Kao predsednik opštine dajem reč da ću se boriti za osnivanje posebnog opštinskog fonda za podsticanje nataliteta u opštini i organizovati dolazak devojaka iz Belorusije i Kazahstana za naše „neženje“. Na pitanje zašto je izabrao baš ove dve zemlje, Lukić je za nova.rs pojasnio da te države nisu članice Evropske unije.

Poverenik za zaštitu ravnopravnosti ističe da ovakvi stavovi omalovažavaju i vređaju dostojanstvo žena, te umesto da se suzbijaju, na ovaj način se podržavaju rodne predrasude u vezi sa ženama. Sadržaji kojima se promoviše inferiornost žena, njihova objektivizacija i stereotipi, isključivo i samo iz razloga koji su u vezi sa njihovim polom, u suprotnosti su sa propisima o zabrani diskriminacije i nedopustivi su u javnom prostoru.

3.12. Kada je reč o navodima iz izjašnjenja koji se odnose na podsticanje nataliteta, Poverenik ukazuje da je legitimno da se advokat Danilo Lukić zalaže za povećanje nataliteta i postizanje poželjnog demografskog razvoja na teritoriji svoje opštine. Međutim, on to čini na način koji je suprotan odredbama Zakona o zabrani diskriminacije, propagirajući „uvoz devojaka iz Belorusije i Kazahstana“. Poverenik ukazuje na Opštu preporuku br. 3 CEDAW Komiteta, koji je pored ostalog pozvao sve države ugovornice da usvoje delotvorne programe obrazovanja i informisanja javnosti koji će pomoći da se iskoreni sadašnja ustaljena praksa koja sprečava potpuno delovanje principa društvene ravnopravnosti žena.  Ovo je naročito važno imajući u vidu da u Srbiji, pored zabrane postupanja u skladu sa predrasudama, običajima i drugim društvenim obrascima ponašanja koji su zasnovani na ideji podređenosti ili nadređenosti polova, kao i pored jednakosti pred zakonom muškaraca i žena, i dalje postoje određeni društveni obrasci ponašanja koji su nepovoljni za žene, a koji ne mogu biti alibi za uznemiravanje i ponižavajuće postupanje. Naime, široko rasprostranjeni rodni stereotipi utiču na kreiranje muških i ženskih rodnih uloga, čime se stvara svojvrsni alibi za praksu neravnopravnosti muškaraca i žena.

3.13. U vezi navoda iz izjašnjenja Danila Lukića da je sporazum o osnivanju grupe građana – Za bolju opštinu Plandište potpisalo 30% žena, dok je na lokalnoj listi bilo 40% žena, Poverenik za zaštitu ravnopravnosti ističe da su oni irelevantni i nisu uticali na drugačije mišljenje, imajući u vidu da su pod tačkom 7. političkog progama grupe građana čiji je nosilac advokat Danilo Lukuć i njegovom izjavom koja je objavljena na portalu Nova. rs izraženi stavovi koji su uvredljivi i ponižavajući za žene i zasnovani na ideji podređenosti i nadređenosti polova kao i stereotipnih uloga polova.

3.14. Imajući u vidu navedeno, Poverenik konstatuje da ova izjava predstavlja ponižavanje i omalovažavanje žena, svodeći ih na  objekat/robu „koja se uvozi“. Upravo ovakvom izjavom promovišu se seksizam i rodni stereotipi i predrasude prema ženama, što predstavlja vređanje i kršenje ljudskog dostojanstva žena. Pri tome, Poverenik je posebno imao u vidu da je Danilo Lukić bio nosilac liste Grupe građana – Za bolju opštinu Plandište, što nosi posebnu odgovornost da svojim izjavama ne vređa dostojanstvo lica ili grupe lica na osnovu njihovog ličnog svojstva, što u konkretnom slučaju koji je predmet ove pritužbe, nije učinio.

4. MIŠLjENjE

Propisivanjem političkog programa pod rednim brojem 7. grupe građana „Za bolju opštinu Plandište“ pred izbore održane 21. juna 2020. godine i izjavom datom za portal Nova.rs od 16. juna 2020. godine, Danilo Lukić je povredio odredbe člana 12. i 20. Zakona o zabrani diskriminacije.

5. PREPORUKA

Poverenik za zaštitu ravnopravnosti preporučuje Danilu Lukiću da u lokalnom i/ili regionalnom elektronskom ili štampanom mediju opštine Plandište objavi javno izvinjenje svim ženama, kao i da ubuduće ne daje izjave kojima se vređa dostojanstvo žena i podržavaju rodni stereotipi.

Potrebno je da Danilo Lukić obavesti Poverenika za zaštitu ravnopravnosti o sprovođenju ove preporuke, u roku od 30 dana od dana prijema mišljenja sa preporukom.

Saglasno članu 40. Zakona o zabrani diskriminacije, ukoliko Danilo Lukić ne postupi po preporuci u roku od 30 dana, biće doneto rešenje o izricanju mere opomene, protiv kojeg nije dopuštena žalba, a za slučaj da ovo rešenje ne sprovede, Poverenik za zaštitu ravnopravnosti može o tome obavestiti javnost preko sredstava javnog informisanja i na drugi pogodan način.

Protiv ovog mišljenja sa preporukom nije dopuštena žalba niti bilo koje drugo pravno sredstvo, jer se njime ne odlučuje o pravima i obavezama pravnih subjekata.

[1] „Službeni glasnik RS“, broj 22/09

[2] Zakon o zabrani diskriminacije, član 33.

[3] Ustav Republike Srbije („Službeni glasnik RS“, broj 98/06)

[4] Ustav Republike Srbije, član 46. stav 1.

[5] Ustav Republike Srbije, član 46. stav 2.

[6] Zakon o ratifikaciji Konvencije o eliminisanju svih oblika diskriminacije žena („Službeni list SFRJ“, broj 11/81)

[7] Zakon o ratifikaciji Konvencije o eliminisanju svih oblika diskriminacije žena, član 5.

[8]  „Službeni glasnik RS“, broj 104/09

[9] Član 15. stav 3. Poslovnika o radu (Sl. glasnik RS, br. 34/11)

[10] Petrušić N., Krstić I., Marinković T., (2014)  Komentar zakona o zabrani diskriminacije, Beograd : Pravosudna akademija, str. 243.

POVERENICA ZA ZAŠTITU RAVNOPRAVNOSTI

Brankica Janković

923-20 Utvrđena diskriminacija na osnovu pola