br. 07-00-72/2019-02 datum: 6.5.2019.

MIŠLjENjE

Mišljenje je doneto u postupku po pritužbi organizacije C.U.P.S. i C. R. D., protiv OŠ „V. K.“ u N., zbog segregacije učenika romske nacionalnosti u ovoj školi. U pritužbi se navodi da je u ovoj školi broj učenika romske nacionalnosti nesrazmerno veći u odnosu na broj učenika neromske nacionalnosti, mereno prema odnosu broja dece romske i neromske nacionalnosti koji žive na području kojem pripada ova škola, odnosno na području jedinice lokalne samouprave. U izjašnjenju OŠ „V. K.“ u N., između ostalog, navedeno je da ovu školu u školskoj 2018/2019. godine, pohađa 287 učenika od prvog do osmog razreda (raspoređenih u 16 odeljenja) i 33 dece u grupi pripremnog predškolskog programa, te da ovu školu pohađa većina romske dece (97,19%) a preostali broj učenika sačinjavaju Goranci i deca srpske nacionalnosti. U izjašnjenju se navodi i da je osnovni razlog velikog broja romske dece u ovoj školi blizina romskog naselja „Beograd mala“, zbog čega je prirodno da deca iz ovog naselja gravitiraju ka ovoj školi. Navodi se, takođe da je škola dužna, u skladu sa Zakonom o osnovnom obrazovanju i vaspitanju da upiše svako dete sa područja škole, da roditelj može da izabere školu u koju će da upiše dete, te da od trenutka primene ovih odredbi zakona, broj srpske dece iz godine u godinu opada, a broj romske dece raste. U toku postupka utvrđeno je da OŠ „V. K.“ u N. pohađa većina dece romske nacionalnosti (97,19%). Pravilnik o postupanju ustanove u slučaju sumnje ili utvrđenog diskriminatornog ponašanja i vređanja ugleda, časti ili dostojanstva ličnosti, koji je u primeni od septembra 2018. godine propisuje da sergregacija postoji i kada u grupi, odeljenju, odnosno u ustanovi struktura učenika u obrazovanju u pogledu pripadnosti različitim etničkim i drugim osetljivim društvenim grupama drastično odstupa od strukture dece i učenika sa područja ustanove, osim ukoliko je to posledica specifičnosti ustanove, u skladu sa zakonom. Drastična odstupanja od strukture dece i učenika sa područja ustanove, kada to nije posledica specifičnosti ustanove u skladu sa zakonom, jeste više od 25% dece iz osetljivih društvenih grupa u predškolskoj ustanovi i učenika u osnovnoj školi, grupi i odeljenju pojedinačno. Ako je ustanova na području jedinice lokalne samouprave u blizini naselja u kome živi nacionalna manjina ili osetljiva društvena grupa, struktura dece i učenika u ustanovi treba da odražava strukturu stanovništva cele jedinice lokalne samouprave, osim ako se radi o obrazovanju na jeziku nacionalne manjine, u skladu sa zakonom. Imajući u vidu navedeno, a kako prema zvaničnoj statistici na teritoriji grada N. ima 260.237 stanovnika, od kog broja je većina srpske nacionalnosti (243.333), dok stanovnika romske nacionalnosti ima 6.996., nesporno je  da struktura učenika u OŠ „V. K.“ u N. ne odražava strukturu stanovništa na teritoriji jedinice lokalne samouprave, s obzirom da ovu školu čine gotovo isključivo učenici romske nacionalnosti. U toku postupka je utvrđeno da OŠ „V. K.“ u N., do okočanja ovog postupka, nije dostavila ni jedan dokaz na osnovu kojeg bi se moglo utvrditi da je preduzimala adekvatne mere, odnosno, da je, pre svega, sačinila plan desegregacije, u skladu sa Pravilnikom o postupanju ustanove u slučaju sumnje ili utvrđenog diskriminatornog ponašanja i vređanja ugleda, časti ili dostojanstva ličnosti kojim je propisano da „u ustanovi u kojoj se prepozna da postoji segregacija, sastav tima za zaštitu proširuje se u skladu sa potrebom i priprema plan desegregacije“. Stoga, Poverenik je dao mišljenje da je OŠ „V. K.“ u N. povredila odredbe člana 6. Zakona o zabrani diskriminacije i preporučio je OŠ „V. K.“ u N. da u skladu sa Pravilnikom o postupanju ustanove u slučaju sumnje ili utvrđenog diskriminatornog ponašanja i vređanja ugleda, časti ili dostojanstva ličnosti, pristupi pripremi detaljnog i sveobuhvatnog plana desegregacije, kao i da koordinira i prati sprovođenje plana desegregacije kroz mere i aktivnosti primerene specifičnostima situacije segregacije u ustanovi, kao i da ubuduće vodi računa da ne krši antidiskriminacione propise.

1. TOK POSTUPKA
   • Povereniku za zaštitu ravnopravnosti pritužbom su se obratile organizacije C.U.P.S.i C. R. D., protiv OŠ „V.K.“ u N., zbog segregacije učenika romske nacionalnosti u ovoj školi.
   • U pritužbi je, između ostalog, navedeno:
   • da se u OŠ „V. K.“ u N., učenici romske nacionalnosti na neopravdan način već dugi niz godina izdvajaju od učenika neromske nacionalnosti i to tako što u odeljenjima, odnosno u ovoj školskoj ustanovi struktura učenika u pogledu pripadnosti različitim etničkim, odnosno nacionalnim grupama drastično odstupa od strukture dece, odnosno učenika koji žive na području ove školske ustanove, odnosno na području jedinice lokalne samouprave;
   • da se već godinama u javnosti upozorava na kontinuiranu, odnosno trajnu segregaciju učenika romske nacionalnosti u OŠ „V. K.“ u N.;
   • da je u ovoj osnovnoj školi broj učenika romske nacionalnosti nesrazmerno veći u odnosu na broj učenika neromske nacionalnosti, mereno prema odnosu broja dece romske i neromske nacionalnosti koji žive na području kojem pripada ova škola, odnosno na području jedinice lokalne samouprave;
   • da je na ovaj način izvršena povreda odredbe Ustava Republike Srbije koja zabranjuje diskriminaciju, zatim povrede relevantnih odredbi Zakona o zabrani diskriminacije, kao i da je prekršen Pravilnik o postupanju ustanove u slučaju sumnje ili utvrđenog diskriminatornog ponašanja i vređanja ugleda, časti ili dostojanstva ličnosti.
   • U prilogu pritužbe dostavljen je CD – video emisija u produkciji „Romaworld“ iz 2018. godine.
   • Poverenik za zaštitu ravnopravnosti sproveo je postupak u cilju utvrđivanja pravno relevantnih činjenica i okolnosti, u skladu sa članom 35. stav 4. i članom 37. stav 2. Zakona o zabrani diskriminacije,[1] pa je zatraženo izjašnjenje OŠ „V.K.“ u N.
   • U izjašnjenju direktora OŠ „V. K.“ u N., između ostalog, navedeno je:
   • da ovu školu u školskoj 2018/2019. godine, pohađa 287 učenika od prvog do osmog razreda (raspoređenih u 16 odeljenja) i 33 dece u grupi pripremnog predškolskog programa;
   • da precizne podatke o broju dece romske nacionalnosti ne mogu i ne smeju da imaju, jer je izražavanje nacionalne pripadnosti slobodno i niko nije dužan da se izjašnjava o svojoj nacionalnoj pripadnosti;
   • da prema statistici, internoj i nezvaničnoj evidenciji, ovu školu pohađa većina romske dece, a preostali broj učenika sačinjavaju Goranci i deca srpske nacionalnosti, te da je osnovni razlog velikog broja romske dece blizina romskog naselja „Beograd mala“, zbog čega je prirodno da deca iz ovog naselja gravitiraju ka ovoj školi;
   • da se u blizini ove škole nalaze velika naselja „Stevan Sinđelić“ i „Bulevar 12. februar“ u kojem živi stanovništvo pretežno srpske nacionalnosti, ali da ni jedno dete iz ovih naselja ne pohađa ovu školu;
   • da je škola u više navrata pokušavala da animira roditelje iz ovih naselja prilikom upisa dece u prvi razred škole, da su poslati pamfleti, flajeri, a predstavnici škole su obilazili ova naselja;
   • da je prilikom obilaska i rada na terenu, pedagoški asistent škole doživljavao neprijatnosti kad roditeljima pomene ime škole iz koje dolazi;
   • da roditelji srpske dece zaobilaze ovu školu prilikom upisa, dok je prema Zakonu o osnovnom obrazovanju i vaspitanju škola dužna da upiše svako dete sa područja škole. Međutim, zakon takođe propisuje da roditelj može da izabere školu u koju će da upiše dete podnošenjem zahteva izabranoj školi, te da, shodno tome, smatraju da ne bi postojao ovaj problem kada bi zakon propisao da je roditelj dužan da upiše dete u školu na čijem području dete ima prebivalište;
   • da segregacija u ovoj školi počinje od 2005. godine, kada je promenjen zakon kojim su deca iz određenih naselja u opštini unapred bila raspoređena po tzv. teritorijalnoj pripadnosti po gradskim školama i kada je roditeljima dozvoljeno da se sami opredeljuju koju će školu pohađati njihovo dete. Od tog trenutka, kada je procenat romske dece u školi iznosio približno 40% (bilo je 60% srpske dece), broj srpske dece iz godine u godinu opada, a broj romske dece raste;
   • da OŠ „V. K.“ u N. ne može biti kriva za predrasude ili stereotipe koje određeni broj građana srpske nacionalnosti ima prema Romima i zbog kojih (čak i ako žive u krugu od 200 metara od škole) kategorički odbijaju da upisuju decu u ovu školu;
   • da nevezano od nacionalne pripadnosti, pretpostavljaju da roditelji srpske dece „beže“ od ove škole i zbog toga što porodice dece koja pohađaju ovu školu pripadaju egzistencijalno najugroženijem sloju društva. Na osnovu istraživanja socijalne stukture učenika upisanih u prvi razred došlo se do poražavajućih rezultata gde samo 3% porodice ima oba roditelja sa stalnim primanjima, a čak 80% roditelja je bez ikakvih primanja, zatim da se 86% porodica izdržava od socijalne pomoći, dečijeg dodatka, materijalog obezbeđenja ili druge vrste pomoći države, a od tog procenta, 51% njih prima socijalnu pomoć;
   • da učenici ove škole, preko škole i u saradnji sa Centrom za socijalni rad u Nišu, pribavljaju potrebnu dokumentaciju radi ostvarivanja prava na socijalnu pomoć, ili drugi vid socijalne pomoći, te da svake godine u školi ima preko 200 učenika koji, kao socijalno najugroženiji, ostvaruju pravo na besplatnu užinu ili besplatni produženi boravak i besplatne udžbenike;
   • da, iz ovih razloga, čak i roditelji dece iz bolje stojećih romskih porodica izbegavaju da upisuju decu u ovu školu;
   • da je problem segregacije u ovoj školi zapravo izazvan dubokim i ukorenjenim diskriminatornim shvatanjima jednog dela srpske populacije i predstavlja ogroman društveni problem koji je miljama daleko od ingerencija kojima raspolažu zaposleni u ovoj školi;
   • da je u okviru svojih mogućnosti i nadležnosti škola aktivno sprovodila antidiskriminatorni program kroz sve segmente rada: realizovan je projekat “Jednake šanse“, integracija romske dece i mladih u sistem obrazovanja. U okviru ovog projekta realizovani su razni potprojekti koji su usmereni ka funkcionalnom pružanju podrške učenicima, roditeljima i nastavnicima u procesu školovanja radi ostvarivanja dugoročnih strateških ciljeva obrazovanja, posebno uključujući marginalizovane društvene grupe;
   • da niko ne bi bio zadovoljniji od zaposlenih u školi kada bi deca drugih nacionalnosti upisivala ovu školu, pošto ne bi bilo i drugih problema kao što je gašenje odeljenja zbog velikog opadanja broja učenika iz godine u godinu;
   • da je situacija u OŠ „V. K.“ u N. samo posledica dugogodišnjeg nagomilavanja tenzija koje su vezane za međunacionalne odnose, koji se fiktivno rešavaju kroz zakonsku regulativu, ali u praksi ne pokazuju neki veliki pomak i put ka razrešavanju ovog problema.
   • U dopuni izjašnjenja OŠ „V. K.“ u N. od 25. aprila 2019 godine, navedeno je:
   • da ovu školu pohađa 97,19% romske dece;
   • da je Školska uprava upoznata sa situacijom u ovoj školi, kao i Ministarstvo prosvete, nauke i tehnološkog razvoja, odnosno sa socijalnom i nacionalnom strukturom učenika u ovoj školi;
   • da struktura dece u školi ne odražava realno stanje u Graskoj opštini „Crveni Krst“, s obzirom da na teritoriji opštine procentualno preovladava srpsko stanovništvo, uz nezanemarljiv procenat pripadnika romske nacionalne manjine. U okviru Gradske opštine „Crveni krst“ nalazi se deset osnovnih škola, dok samo ovu školu pohađa najveći procenat Roma;
   • da je ova škola 1. marta 2017. godine, u okviru akcije MPNTR u partnerstvu sa UNICEF-om i Poverenikom za zaštitu ravnopravnosti, bila učesnik radnog sastanka na temu „segregacija u obrazovnom sistemu i prevencije i suzbijanje ovog problema;
   • da proces segregacije koji bi u osnovi morao da podrazumeva multietničnost u okviru neke ustanove kao takav nije primenljiv na ovu školu, da škola ne poseduje izdvojena odeljenja koja pohađaju samo pripadnici određene nacionalne manjine, da savet roditelja, kao i Školski odbor sačinjavaju u srazmernom procentu pripadnici kako srpske, tako i romske nacionalne pripadnosti. U tom kontekstu može se pričati da je škola segregisana u odnosu na druge škole u okviru Gradske opštine „Crveni Krst“, ali taj problem prevazilazi ingerencije i ovlašćenja škole.

1.7. Uz dopunu izjašnjenja izjašnjenje, dostavljen je Godišnji plan rada OŠ „V. K.“ u N. za školsku 2018/2019. godinu i zahtev koji je OŠ „V. K.“ u N. uputila  Ministarstvu prosvete, nauke i tehnološkog razvoja, za dobijanje saglasnosti za veći broj izvršilaca, od 20. sepetembra 2017. godine.

2. ČINjENIČNO STANjE

• Na osnovu navoda pritužbe i izjašnjenja utvrđeno je da OŠ „V. K.“ u N. pohađa velika većina dece romske nacionalnosti. Naime, prema navodima direktora škole OŠ „V. K.“ u N. „u školskoj 2018/2019. godini školu pohađa 287 učenika (od prvog do osmog razreda), koji su raspoređeni u 16 odeljenja i 33 dece u grupi pripremnog predškolskog programa, a prema nezvaničnoj evidenciji, ovu školu pohađa većina romske dece. Statistički posmatrano prema našoj internoj i nezvaničnoj evidenciji, ovu školu pohađa većina romske dece, a preostali broj učenika sačinjavaju Goranci i deca srpske nacionalnosti. Problem segregacije počinje da se javlja 2005. godine, od kog trenutka broj srpske dece iz godine u godinu opada, a broj romske dece raste.“
• Psiholog OŠ „V. K.“ je u emisiji objavljenoj u produkciji „Romaworld“ od 201 godine naveo: „Ova škola je uvek bila multietnička, iz razloga što je u blizini romskog naselja, ali se vremenom odnos i procenat broja romske dece i dece ostalih nacionalnosti menja u korist romske populacije, najvećim delom zbog zakonskih izmena, po kome roditelji mogu da upisuju decu gde žele. Veliki broj roditelja ostalih nacionalnosti je upisivao decu po ostalim školama, tako da su u jednom momentu zaista sveo na minimalni procenat broj učenika koji nije romske nacionalnosti, a onda, kako to već ide kod nas, počele su da dominiraju određene predrasude, tako da je to postala na neki način segregisana škola“.
• Uvidom u godišnji plan rada OŠ „V. K.“ u N. za školsku 2018/2019. godinu utvrđeno je da u ovoj školskoj godini škola ima 16 odeljenja, 8 u razrednoj i 8 u predmetnoj nastavi i jednu pripremnu predškolsku grupu. Utvrđeno je, takođe, da je ukupan broj učenika u školskoj 2018/2019. godini 287, da je broj učenika romske nacionalnosti 279, što čini 97,19% romske dece. Dalje informacije o ukupnom broju učenika,po razredima i odeljenjima na osnovu polne i nacionalne strukture, prikazane su u sledećoj tabeli:

• Uvidom u zahtev koji OŠ „V. K.“ u N. uputila Ministarstvu prosvete, nauke i tehnološkog razvoja 20. septembra 2017. godine, utvrđeno je da je ovaj zahtev upućen radi odobrenja jednog izvršioca na radnom mestu stručnog saradnika-socijalnog radnika, a iz razloga što 97% učenika ove škole pripada romskoj populaciji, a 80% učenika živi u porodici u kojoj nema zaposlenih.
• Prema zvaničnoj statistici Republičkog zavoda za statistiku,[2] utvrđeno je, da na teritoriji ove lokalne samouprave – grada N. živi većina stanovništva srpske nacionalnosti (243.333), od ukupnog broja stanovnika (260.237), dok stanovnika romske nacionalnosti ima 6.996.

3. MOTIVI I RAZLOZI ZA DONOŠENjE MIŠLjENjA

• Poverenik za zaštitu ravnopravnosti, prilikom odlučivanja u ovom predmetu, imao je u vidu navode iz pritužbe i priloga, izjašnjenja, kao i antidiskriminacione i druge domaće i međunarodne propise.

Pravni okvir

• Poverenik za zaštitu ravnopravnosti je ustanovljen Zakonom o zabrani diskriminacije[3] kao samostalan državni organ, nezavisan u obavljanju poslova utvrđenih zakonom. Odredbama člana 33. Zakona o zabrani diskriminacije propisana je nadležnost Poverenika za zaštitu ravnopravnosti. Jedna od osnovnih nadležnosti Poverenika jeste da prima i razmatra pritužbe zbog diskriminacije, daje mišljenja i preporuke u konkretnim slučajevima diskriminacije i izriče zakonom utvrđene mere. Pored toga, Poverenik je ovlašćen da predlaže postupak mirenja, kao i da pokreće sudske postupke za zaštitu od diskriminacije i podnosi prekršajne prijave zbog akata diskriminacije propisanih antidiskriminacionim propisima. Poverenik je, takođe, ovlašćen da upozorava javnost na najčešće, tipične i teške slučajeve diskriminacije i da organima javne vlasti preporučuje mere za ostvarivanje ravnopravnosti.
• Ustav Republike Srbije[4] zabranjuje svaku diskriminaciju, neposrednu ili posrednu, po bilo kom osnovu, a naročito po osnovu rase, pola, nacionalne pripadnosti, društvenog porekla, rođenja, veroispovesti, političkog ili drugog uverenja, imovnog stanja, kulture, jezika, starosti, psihičkog ili fizičkog invaliditeta.[5]
• Poverenik za zaštitu ravnopravnosti konstatuje da je Republika Srbija 1990. godine ratifikovala Konvenciju o pravima deteta[6], koja u članu 28. propisuje da dete, pored ostalog, ima pravo na obrazovanje i da je država dužna da osigura obavezno i besplatno osnovno obrazovanje za sve, da omogući da obrazovne i stručne informacije i saveti budu dostupni svoj deci i preduzme mere za redovno pohađanje škole i smanjenje stope napuštanja škole. Članom 29. stav 1. Konvencije o pravima deteta definisani su ciljevi obrazovanja tako što je propisano da obrazovanje deteta treba da bude usmereno na sveobuhvatan razvoj punog potencijala deteta, uz razvijanje poštovanja ljudskih prava, pojačan osećaj identiteta pripadnosti i njegovu ili njenu socijalizaciju i interakciju sa drugima i sa okruženjem.
• Opštim komentarom broj 1. Komiteta za prava deteta pojašnjen je član 29. stav 1. Konvencije, tako što je, između ostalog, navedeno da obrazovanje treba da bude usmereno na dete, prilagođeno detetu i da omogućava njegovo ili njeno osnaživanje. Obrazovanje na koje svako dete ima pravo jeste ono koje je osmišljeno tako da razvije kod deteta životne veštine, da ojača detetovu sposobnost da uživa čitav niz ljudskih prava i da utiče na stvaranje kulture prožete odgovarajućim vrednostima ljudskih prava. Komitet za prava deteta napominje da nastavni plan mora da bude u direktnoj vezi sa detetovim potrebama, kao i da potpuno uzme u obzir detetove sposobnosti koje se razvijaju. Nastavne metode, stoga, treba da se prilagode različitim potrebama različite dece. Obrazovanje treba da teži tome da obezbedi da svako dete savlada osnovne životne veštine i da nijedno dete ne izađe iz škole, a da nije osposobljeno za suočavanje sa izazovima sa kojima se može očekivati da će se suočiti u životu. Komitet je ukazao na važnost uvođenja revizionog postupka, kojim će se odgovarati na pritužbe da postojeće politike ili prakse nisu u skladu sa članom 29. stav 1, kao i da ograničena sredstva ne mogu da pruže opravdanje za nepreduzimanje bilo kakvih, ili nedovoljnih, potrebnih mera za ostvarivanje ciljeva Konvencije o pravima deteta.
• Ustavna zabrana diskriminacije bliže je razrađena Zakonom o zabrani diskriminacije[7], kojim je diskriminacija definisana kao svako neopravdano pravljenje razlike ili nejednako postupanje, odnosno propuštanje (isključivanje, ograničavanje ili davanje prvenstva), u odnosu na lica ili grupe kao i članove njihovih porodica, ili njima bliska lica, na otvoren ili prikriven način, a koja se zasniva na rasi, boji kože, precima, državljanstvu, nacionalnoj pripadnosti ili etničkom poreklu, jeziku, verskim ili političkim ubeđenjima, polu, rodnom identitetu, seksualnoj orijentaciji, imovnom stanju, rođenju, genetskim osobenostima, zdravstvenom stanju, invaliditetu, bračnom i porodičnom statusu, osuđivanosti, starosnom dobu, izgledu i članstvu u političkim, sindikalnim i drugim organizacijama i drugim stvarnim, odnosno pretpostavljenim ličnim svojstvima. Odredbama člana 6. ovog zakona propisano je da neposredna diskriminacija postoji ako se lice ili grupa lica, zbog njegovog odnosno njihovog ličnog svojstva u istoj ili sličnoj situaciji, bilo kojim aktom, radnjom ili propuštanjem, stavljaju ili su stavljeni u nepovoljniji položaj, ili bi mogli biti stavljeni u nepovoljniji položaj.
• Zakonom o osnovama sistema obrazovanja i vaspitanja[8] propisano je da svako lice ima pravo na obrazovanje i vaspitanje, te da su državljani Republike Srbije jednaki u ostvarivanju prava na obrazovanje i vaspitanje. Odredbama člana 7. ovog zakona propisano je da sistem obrazovanja i vaspitanja mora da obezbedi za svu decu, učenike i odrasle jednakost i dostupnost ostvarivanja prava na obrazovanje i vaspitanje zasnovano na socijalnoj pravdi i principu jednakih šansi bez diskriminacije i visok kvalitet obrazovanja za sve.
• Odredbom člana 110. stav 1. Zakona o osnovama sistema obrazovanja i vaspitanja propisana je zabrana diskriminacije i određeno je da su u ustanovi zabranjene diskriminacija i diskriminatorsko postupanje, kojim se na neposredan ili posredan, otvoren ili prikriven način, neopravdano pravi razlika ili nejednako postupa, odnosno vrši propuštanje (isključivanje, ograničavanje ili davanje prvenstva), u odnosu na lica ili grupe, kao i članove njihovih porodica ili njima bliska lica na otvoren ili prikriven način, a koji se zasniva na rasi, boji kože, precima, državljanstvu, statusu migranta, odnosno raseljenog lica, nacionalne pripadnosti ili etničkom poreklu, jeziku, verskim ili političkim ubeđenjima, polu, rodnom identitetu, seksualnoj orijentaciji, imovnom stanju, socijalnom i kulturnom poreklu, rođenju, genetskim osobenostima, zdravstvenom stanju, smetnji u razvoju i invaliditetu, bračnom i porodičnom statusu, osuđivanosti, starosnom dobu, izgledu, članstvu u političkim, sindikalnim i drugim organizacijama i drugim stvarnim, odnosno pretpostavljenim ličnim svojstvima, kao i po drugim osnovima utvrđenim zakonom kojim se propisuje zabrana diskriminacije. Odredbama člana 79. ovog zakona propisano je da su ustanova, odnosno zaposleni u ustanovi dužni da obezbede ostvarivanje prava deteta i učenika, a, između ostalog, naročito pravo na zaštitu od diskriminacije, nasilja, zlostavljanja i zanemarivanja. Odredbom člana 55. stav 1. Zakona o osnovnom obrazovanju i vaspitanju,[9] pripisano je da jedinica lokalne samouprave vodi evidenciju i obaveštava školu i roditelje o deci koja treba da se upišu u prvi razred osnovne škole najkasnije do kraja februara tekuće godine za narednu školsku godinu. Stavom 17. ovog člana propisano je da je škola dužna da upiše svako dete sa područja škole, a može da upiše dete i sa područja druge škole, na zahtev roditelja, u skladu sa prostornim i kadrovskim mogućnostima škole (stav 18). Roditelj, odnosno drugi zakonski zastupnik može da izabere školu u koju će da upiše dete podnošenjem zahteva izabranoj školi najkasnije do 1. februara tekuće kalendarske godine u kojoj se vrši upis (stav 19).
• Pravilnikom o postupanju ustanove u slučaju sumnje ili utvrđenog diskriminatornog ponašanja i vređanja ugleda, časti ili dostojanstva ličnosti[10] (u daljem tekstu: Pravilnik) propisano je da segregacija predstavlja izdvajanje učenika u obrazovanju na osnovu ličnog svojstva, i to kada se u grupi, odeljenju, odnosno u ustanovi struktura učenika u obrazovanju u pogledu pripadnosti različitim etničkim i drugim osetljivim društvenim grupama drastično odstupa od strukture dece i učenika sa područja ustanove, osim ukoliko je to posledica specifičnosti ustanove, u skladu sa zakonom. Drastična odstupanja od strukture dece i učenika sa područja ustanove, kada to nije posledica specifičnosti ustanove u skladu sa zakonom, u smislu ovog akta jeste više od 25% dece iz osetljivih društvenih grupa u predškolskoj ustanovi i učenika u osnovnoj školi, grupi i odeljenju pojedinačno. Dalje je navedeno da ako je ustanova na području jedinice lokalne samouprave u blizini naselja u kome živi nacionalna manjina ili osetljiva društvena grupa, struktura dece i učenika u ustanovi treba da odražava strukturu stanovništva cele jedinice lokalne samouprave, osim ako se radi o obrazovanju na jeziku nacionalne manjine, u skladu sa zakonom.
• Pravilnikom su, najpre propisane preventivne aktivnosti ustanove na sprečavanju segregacije, među kojima su: formiranje etnički, jezički, socijalno raznovrsnih grupa ili odeljenja koja su u skladu sa strukturom učesnika u obrazovanju na području jedinice lokalne samouprave kao celine, a ne samo u njenom jednom delu; zatim, organizovanje aktivnosti koje su usmerene na podizanje svesti zaposlenih u ustanovi i roditelja o prepoznavanju i merama za sprečavanje segregacije, kao i organizovanje sastanka saveta roditelja ustanove i roditeljskih sastanaka u grupama i odeljenjima i obaveštavanje saveta, odnosno roditelja o strukturi dece i učenika u ustanovi, položaju dece i učenika iz osetljivih društvenih grupa i dobrobitima koje sva deca i učenici imaju u grupama i odeljenjima koja su etnički, jezički i socijalno raznovrsna.
• Pravilnik dalje propisuje da u ustanovi u kojoj se prepozna da postoji segregacija sastav tima za zaštitu proširuje se u skladu sa potrebom i: priprema plan desegregacije; koordinira i prati sprovođenje plana desegregacije kroz mere i aktivnosti primerene specifičnostima situacije segregacije u ustanovi. Tim za zaštitu u postupku izrade plana desegregacije konsultuje i aktivno uključuje: roditelje dece i učenika koji su izloženi segregaciji; decu i učenike koji su izloženi segregaciji; predstavnike roditelja dece i učenika iz većinske zajednice, predstavnike učeničkog parlamenta, predstavnike organa jedinice lokalne samouprave nadležnog za poslove obrazovanja; predstavnika centra za socijalni rad, predstavnika doma zdravlja, predstavnika organizacije koje se bave zaštitom ljudskih prava. Plan desegregacije utvrđuje se na osnovu analize uzroka segregacije, specifičnosti ustanove i raspoloživih resursa. Njime se definišu: vremenska dinamika ostvarivanja, odgovorna lica, interventne aktivnosti, praćenje efekata i korigovanje mera u skladu sa rezultatima praćenja i pokazatelji kojima se prate rezultati.

Trajanje mera desegregacije zavisi i od činjenica koje su uticale na pojavu segregacije i okolnosti u kojima se dešava desegregacija. U slučaju postojanja posebnih grupa ili odeljenja iz razloga koji nije u skladu sa zakonom, ustanova sprovodi sledeće odgovarajuće aktivnosti u okviru plana desegregacije:

• izrada plana raspoređivanja dece i učenika koji su bili u posebnim grupama ili odeljenjima, iz razloga koji nisu u skladu sa zakonom, u druge grupe, odnosno odeljenja uz vođenje računa da njihov broj drastično ne odstupa od strukture dece, odnosno učenika sa celokupnog područja jedinice lokalne samouprave;
• u slučaju učesnika u obrazovanju romske nacionalnosti, izbeglica ili migranta, njihov broj u jednoj grupi ili odeljenju ne može biti veći od 25% od ukupnog broja učesnika u obrazovanju;
• aktivnosti usmerene na podizanje svesti zaposlenih u ustanovi o prepoznavanju segregacije i njenim posledicama, kao što su: prezentacije analiza stanja i diskusije na sednicama vaspitno-obrazovnog, odnosno nastavničkog veća, radionice za prevazilaženje predrasuda i prihvatanje kulturoloških razlika; radionice za izradu plana desegregacije, sastanaka aktiva i usaglašavanje načina rada; sastanke sa ostalim učesnicima u procesu (centom za socijalni rad, nadležnom školskom upravom Ministarstva itd.);
• jačanje kompetencija zaposlenih za unapređivanje kvaliteta nastave i učenja, pružanje podrške učenicima koji su u riziku od osipanja i rizičnog ponašanja, formativno ocenjivanje itd;
• aktivnosti čiji je cilj priprema sve dece i učenika u ustanovi uključujući decu i učenike koji su bili u segregisanom okruženju za kreiranje tolerantne atmosfere, za interkulturalnost i inkluzivno obrazovanje, uz odgovarajuću razradu mehanizama bezbednosti, prevencije konflikata među decom i učenicima kao i atmosfere uživanja različitosti,
• jačanje veza sa porodicom i lokalnom zajednicom. Organizacija sastanaka saveta roditelja i obaveštavanje roditelja o situaciji u ustanovi, predstavljanje plana desegregacije i dobrobiti koje će svi učenici imati;
• uključivanje vršnjačke podrške (formiranje vršnjačkog tima za podršku novopridošlim učenicima, uključivanje učeničkog parlamenta i predočavanje značaja njihove uloge u celom procesu);
• obaveštavanje nadležnih organa jedinice lokalne samouprave o potrebi obezbeđivanja prevoza dece i učenika ili sredstava za prevoz dece i učenika ukoliko postoji takva potreba u procesu desegregacije.

Pravilnikom je propisano da direktor ustanove postupa po službenoj dužnosti ili po inicijativi, tako što odmah preduzima mere i aktivnosti u slučaju kada se sumnja i kada je utvrđena diskriminacija. Smatra se da je direktor preduzeo mere desegregacije, ako je u granicama objektivnih mogućnosti preduzeo mere i aktivnosti u ustanovi i pismeno obavestio nadležne organe, ministra, školsku upravu ministarstva i jedinicu lokalne samouprave o preduzetim merama i obaveštava ih o njihovim efektima. Ukoliko je priliv dece iz osetljivih društvenih grupa prilikom upisa u pripremni predškolski program, u prvi razred, prelaska na novi nivo obrazovanja, prelaska iz druge ustanove veći od 25%, ustanova je dužna da obavesti ministra i jedinicu lokalne samouprave.

Analiza navoda iz pritužbe i priloga sa aspekta antidiskriminacionih propisa

• Imajući u vidu okolnosti konkretnog slučaja, zadatak Poverenika za zaštitu ravnopravnosti je da utvrdi da li je Osnovna škola „V. K.“ u N., povredila odredbe Zakona o zabrani diskriminacije.
• Da bi se odgovorilo na pitanje da li je postupanje OŠ „V. K.“ u N. bilo diskriminatorno, važna je i primena pravila o preraspodeli i prebacivanju tereta dokazivanja iz člana 45. Zakona o zabrani diskriminacije. Prema ovom pravilu, u konkretnom slučaju, podnosioci pritužbe treba da učine verovatnim da je OŠ „V. K.“ u N.izvršila akt diskriminacije, a ukoliko to učine, teret dokazivanja da usled tog akta nije došlo do povrede načela jednakih prava i obaveza, leži na OŠ „V. K.“ u N.. S tim u vezi, u pritužbi je navedeno da u OŠ „V. K.“ u Nišu struktura učenika u pogledu pripadnosti različitim etničkim, odnosno nacionalnim grupama drastično odstupa od strukture dece, odnosno učenika koji žive na području ove školske ustanove, odnosno na području jedinice lokalne samouprave. Naime, kako je u pritužbi navedeno, u ovoj osnovnoj školi broj učenika romske nacionalnosti je nesrazmerno veći u odnosu na broj učenika neromske nacionalnosti, mereno prema odnosu broja dece romske i neromske nacionalnosti koji žive na području kojem pripada ova škola, odnosno na području jedinice lokalne samouprave. Tokom postupka, analizom navoda pritužbe, izjašnjenja i dostavljenih dokaza, utvrđeno je da veliku većinu učenika OŠ „V. K.“ u N. čine učenici romske nacionalnosti. Naime, škola u izjašnjenju nije osporila da ovu školu pohađa većina romske dece, te da je osnovni razlog blizina romskog naselja. Uvidom u priloge koje je škola dostavil, utvrđeno je da 97,19% učenika OŠ „V. K.“ u N. čine romski učenici, kao i da su na početku školske 2018/2019. godine u OŠ „V. K.“ u N. formirana dva odeljenja prvog razreda (ukupno 32 učenika), čiji sastav čine isključivo deca romske nacionalnosti (100%).
• Saglasno svemu navedenom, Poverenik za zaštitu ravnopravnosti konstatuje da je akt diskriminacije učinjen verovatnim, u smislu člana stav 2. Zakona o zabrani diskriminacije, stoga teret dokazivanja da u ovom slučaju nije povređeno načelo jednakosti snosi OŠ „V. K.“ u N. U skladu sa tim, Poverenik za zaštitu ravnopravnosti cenio je da li činjenice i dokazi koje je OŠ „V. K.“ u N. ponudila pružaju dovoljno osnova za zaključak da je ova škola preduzela sve mere koje joj stoje na raspolaganju kako u ovoj ustanovi struktura učenika, u pogledu pripadnosti različitim etničkim i drugim osetljivim društvenim grupama, ne bi drastično odstupala od strukture dece i učenika sa područja ustanove.
• Pre analize navoda iz izjašnjenja, Poverenik ukazuje da je Pravilnikom o postupanju ustanove u slučaju sumnje ili utvrđenog diskriminatornog ponašanja i vređanja ugleda, časti ili dostojanstva ličnosti koji se odnosi na segregaciju, navedeno je da segregacija predstavlja izdvajanje učenika u obrazovanju na osnovu ličnog svojstva i to kada se u grupi, odeljenju, odnosno u ustanovi struktura učenika u obrazovanju u pogledu pripadnosti različitim etničkim i drugim osetljivim društvenim grupama drastično odstupa od strukture dece i učenika sa područja ustanove, osim ukoliko je to posledica specifičnosti ustanove, u skladu sa zakonom. Drastična odstupanja od strukture dece i učenika sa područja ustanove, kada to nije posledica specifičnosti ustanove u skladu sa zakonom, u smislu ovog akta jeste više od 25% dece iz osetljivih društvenih grupa u predškolskoj ustanovi i učenika u osnovnoj školi, grupi i odeljenju pojedinačno. Ako je ustanova na području jedinice lokalne samouprave u blizini naselja u kome živi nacionalna manjina ili osetljiva društvena grupa, struktura dece i učenika u ustanovi treba da odražava strukturu stanovništva cele jedinice lokalne samouprave, osim ako se radi o obrazovanju na jeziku nacionalne manjine, u skladu sa zakonom. S tim u vezi, tokom postupka utvrđeno je da na teritoriji grada N. živi 260.237 stanovnika, od kog broja je većina srpske nacionalnosti (243.333), dok stanovnika romske nacionalnosti ima 6.996.

Imajući u vidu navedeno, nesporno je da struktura učenika u OŠ „V. K.“ u N. ne odražava strukturu stanovništa na teritoriji jedinice lokalne samouprave, s obzirom da je većina učenika ove škole romske nacionalnosti (97,19%), te da su šest odeljenja,  od ukupno 8 odeljenja od I do IV razreda formirana tako da 100% odeljenja čine učenici romske nacionalnosti.

3.16. Zatim, Poverenik konstatuje da je Pravilnikom o postupanju ustanove u slučaju sumnje ili utvrđenog diskriminatornog ponašanja i vređanja ugleda, časti ili dostojanstva ličnosti propisano da u ustanovi u kojoj se prepozna da postoji segregacija sastav tima za zaštitu proširuje se u skladu sa potrebom i: priprema plan desegregacije; koordinira i prati sprovođenje plana desegregacije kroz mere i aktivnosti primerene specifičnostima situacije segregacije u ustanovi. Tim za zaštitu u postupku izrade plana desegregacije konsultuje i aktivno uključuje: roditelje dece i učenika koji su izloženi segregaciji; decu i učenike koji su izloženi segregaciji; predstavnike roditelja dece i učenika iz većinske zajednice, predstavnike učeničkog parlamenta, predstavnike organa jedinice lokalne samouprave nadležnog za poslove obrazovanja; predstavnika centra za socijalni rad, predstavnika doma zdravlja, predstavnika organizacije koje se bave zaštitom ljudskih prava. Plan desegregacije utvrđuje se na osnovu analize uzroka segregacije, specifičnosti ustanove i raspoloživih resursa. Njime se definišu: vremenska dinamika ostvarivanja, odgovorna lica, interventne aktivnosti, praćenje efekata i korigovanje mera u skladu sa rezultatima praćenja i pokazatelji kojima se prate rezultati. Trajanje mera desegregacije zavisi i od činjenica koje su uticale na pojavu segregacije i okolnosti u kojima se dešava desegregacija. U slučaju postojanja posebnih grupa ili odeljenja iz razloga koji nije u skladu sa zakonom, ustanova sprovodi sledeće odgovarajuće aktivnosti u okviru plana desegregacije, uključujući-      jačanje veza sa porodicom i lokalnom zajednicom. Organizacija sastanaka saveta roditelja i obaveštavanje roditelja o situaciji u ustanovi, predstavljanje plana desegregacije i dobrobiti koje će svi učenici imati. Pravilnikom je propisano da direktor ustanove postupa po službenoj dužnosti ili po inicijativi, tako što odmah preduzima mere i aktivnosti u slučaju kada se sumnja i kada je utvrđena diskriminacija. Smatra se da je direktor preduzeo mere desegregacije, ako je u granicama objektivnih mogućnosti preduzeo mere i aktivnosti u ustanovi i pismeno obavestio nadležne organe, ministra, školsku upravu ministarstva i jedinicu lokalne samouprave o preduzetim merama i obaveštava ih o njihovim efektima.

• Imajući u vidu sve navedeno, Poverenik je pristupio analizi navoda iz izjašnjenja OŠ „V. K.“ u N. Poverenik je najpre cenio navod iz izjašnjenja da je ova škola otvorena za upis sve dece, da ne postoji dete koje je škola odbila da upiše iz bilo kog razloga, te da je problem segregacije zapravo iniciran zakonskom odredbom po kome roditelj, odnosno drugi zakonski zastupnik može da izabere školu u koju će da upiše dete, od kog trenutka broj srpske dece iz godine u godinu opada, a broj romske dece raste. S obzirom da je škola u blizini romskog naselja, navodi se i da je prirodno da deca iz tog naselja gravitiraju ka ovoj školi.Takođe, u dopuni pritužbe navedeno je da proces segregacije koji bi u osnovi morao da podrazumeva multietničnost u okviru neke ustanove kao takav nije primenljiv na ovu školu, da škola ne poseduje izdvojena odeljenja koja pohađaju samo pripadnici određene nacionalne manjine, da savet roditelja, kao i Školski odbor sačinjavaju u srazmernom procentu pripadnici kako srpske, tako i romske nacionalne pripadnosti. Povodom ovih navoda, Poverenik konstatuje da je nesporno da Zakon o osnovnom obrazovanju i vaspitanju, odredbom člana 55, propisuje dužnost škole da upiše svako dete sa područja škole, a može da upiše dete i sa područja druge škole, na zahtev roditelja, u skladu sa prostornim i kadrovskim mogućnostima škole, dok roditelj, odnosno drugi zakonski zastupnik može da izabere školu u koju će da upiše dete podnošenjem zahteva izabranoj školi najkasnije do 1. februara tekuće kalendarske godine u kojoj se vrši upis. Sa druge strane, kako je ova škola u blizini romskog naselja, Pravilnik o postupanju ustanove u slučaju sumnje ili utvrđenog diskriminatornog ponašanja i vređanja ugleda, časti ili dostojanstva ličnosti, koji je u primeni od septembra 2018. godine, propisuje da ukoliko je ustanova na području jedinice lokalne samouprave u blizini naselja u kome živi nacionalna manjina ili osetljiva društvena grupa, struktura dece i učenika u ustanovi treba da odražava strukturu stanovništva cele jedinice lokalne samouprave, te u cilju sprečavanja segregacije u ovim društvenim situacijama nalaže ustanovi preduzimanje niza preventivnih i intervetnih aktivnosti. Imajući u vidu ove odredbe Pravilnika, Poverenik ukazuje da su neosnovani navodi iz izjašnjenja OŠ „V. K.“ u N. da ova škola ne poseduje izdvojena odeljenja koja pohađaju samo pripadnici određene nacionalne manjine, te da proces segregacije koji bi u osnovi morao da podrazumeva multietničnost u okviru iste ustanove, kao takav nije primenljiv na ovu školu. Naime, ovi navodi su u suprotnosti sa utvrđenim činjeničnim stanje, prema kome 97,17% učenika ove škole čine Romi, što je čini gotovo u potpunosti „romskom školom“. Međutim, kako do ove situacije ne bi došlo, odnosno kako bi se ovaj problem rešio (nastanak isključivo romskoh škola) Pravilnik propisuje niz preventivnih i interventnih aktivnosti koja je ustanova dužna da sprovede u cilju sprečavanja segregacije. Takođe, Poverenik ukazuje i da je Pravilnikom propisano da se smatra da je direktor preduzeo mere desegregacije, ako je u granicama objektivnih mogućnosti preduzeo mere i aktivnosti u ustanovi i pismeno obavestio nadležne organe, ministra, školsku upravu ministarstva i jedinicu lokalne samouprave o preduzetim merama i ako ih obaveštava o njihovim efektima. U izjašnjenju se u jednom delu navodi da je škola „u okviru svojih mogućnosti i nadležnosti aktivno sprovodila antidiskriminatorni program, realizovala projekat „Jednake šanse“ integracija romske dece i mladih u sistem obrazovanja, te da su u okviru ovog projekta realizovani razni potprojekti.“ Međutim, OŠ „V. K.“ u N. do okočanja postupka nije dostavila ni jedan dokaz kojim bi potkrepila ove navode, kao ni dokaze da je sačinila plan desegregacije, u skladu sa Pravilnikom kojim je propisano da „u ustanovi u kojoj se prepozna da postoji segregacija, sastav tima za zaštitu proširuje se u skladu sa potrebom i priprema plan desegregacije“. Nesumnjivo je da je škola prepoznala ovaj problem, imajući u vidu da je u emisiji objavljenoj u produkciji „Romaworld“ 201 godine, psiholog ove škole, između ostalog naveo: „ (…) tako da je to postala na neki način segregisana škola“. Takođe, u izjašnjenju škole navedeno je: „Problem segregacije u našoj školi počinje da se javlja 2005. godine, kada je promenjen Zakon kojim su deca iz određenih naselja u opštini unapred bila raspoređena po tzv. teritorijalnoj pripadnosti po gradskim školama i kada je roditeljima dozvoljeno da se sami opredeljuju koju će školu pohađati njihovo dete. Od tog trenutka, kada je procenat romske dece u školi iznosio približno 40% (bilo je 60% srpske dece), broj srpske dece iz godine u godinu opada, a broj romske dece raste“. Uprkos tome, OŠ „V. K.“ u N. nije dostavila dokaze da je postupila u skladu sa Pravilnikom o postupanju ustanove u slučaju sumnje ili utvrđenog diskriminatornog ponašanja i vređanja ugleda, časti ili dostojanstva ličnosti. Pravilnik, takođe, propisuje da je direktor ustanove odgovoran za nepreduzimanje ili neblagovremeno preduzimanje odgovarajućih mera.

S tim u vezi, Poverenik ukazuje da se akt diskriminacije može izvršiti ne samo aktivnim delovanjem (preduzimanjem različitih radnji ili donošenjem akata kojim se određeno lice stavlja u nejednak položaj u odnosu na druge), već i propuštanjem da se preduzmu određene radnje, usled čega diskriminisano lice, na osnovu svog ličnog svojstva, trpi određenu posledicu, kojom se faktički stavlja u nejednak položaj u odnosu na druga lica sa kojim se nalazi u istoj ili sličnoj situaciji. U konkretnom slučaju, OŠ „V. K.“ u N. nije dokazala da je preduzela mere iz svoje nadležnosti kako bi sprečila segregaciju u ovoj školi, s obzirom da do okončanja postupka nije dostavila ni jedan dokaz o preduzetim merama u skladu sa Pravilnikom o postupanju ustanove u slučaju sumnje ili utvrđenog diskriminatornog ponašanja i vređanja ugleda, časti ili dostojanstva ličnosti.

• Pored navedenog, imajući u vidu navode iz izjašnjenja „da problem segregacije u ovoj školi predstavlja ogroman društveni problem koji je miljama daleko od ingerencija kojima raspolažu zaposleni u ovoj školi“, Poverenik je stava da je školi, u cilju rešavanja ovog problema, neophodna pomoć i podrška jedinice lokalne samouprave, kao i Ministarstva prosvete, nauke i tehnološkog razvoja i školske uprave.

4. MIŠLjENjE

OŠ „V. K.“ u N.  povredila je odredbe člana 6. Zakona o zabrani diskriminacije.

5. PREPORUKA

Poverenik za zaštitu ravnopravnosti preporučuje OŠ „V. K.“ u N. da:

• U skladu sa Pravilnikom o postupanju ustanove u slučaju sumnje ili utvrđenog diskriminatornog ponašanja i vređanja ugleda, časti ili dostojanstva ličnosti, pristupi pripremi detaljnog i sveobuhvatnog plana desegregacije, kao i da koordinira i prati sprovođenje plana desegregacije kroz mere i aktivnosti primerene specifičnostima situacije segregacije u ustanov
• Da ubuduće vodi računa da ne krši antidiskriminacione propise.

Potrebno je da OŠ „V. K.“ u N., obavesti Poverenika za zaštitu ravnopravnosti o sprovođenju ove preporuke, u roku od 30 dana od dana prijema mišljenja sa preporukom.

Saglasno članu 40. Zakona o zabrani diskriminacije, ukoliko OŠ „V. K.“ u N. ne postupi po preporuci u roku od 30 dana, biće doneto rešenje o izricanju mere opomene, protiv kojeg nije dopuštena žalba, a za slučaj da ovo rešenje ne sprovede, Poverenik za zaštitu ravnopravnosti može o tome obavestiti javnost preko sredstava javnog informisanja i na drugi pogodan način.

Protiv ovog mišljenja nije dopuštena žalba niti bilo koje drugo pravno sredstvo, jer se njime ne odlučuje o pravima i obavezama pravnih subjekata.

[1] „Službeni glasnik RS“, broj 22/09

[2] „Preuzimanje popisnih rezultata“, Republički zavod za statistiku, dostupno na: http://popis2011.stat.rs/?page_id=2162 (pristupljeno 2.4.2019.)

[3] Član 1. stav 2. Zakona o zabrani diskriminacije

[4] „Službeni glasnik RS”, broj 98/06

[5] Član 21. Ustava Republike Srbije

[6] Zakon o ratifikaciji Konvencije UN o pravima deteta („Službeni list SFRJ – Međunarodni ugovori”, broj 15/90 i „Službeni list SRJ – Međunarodni ugovori”, br. 4/96 i 2/97)

[7] Član 2. Zakona o zabrani diskriminacije

[8] „Službeni glasnik RS”, br. 88/17 i 27/18 – dr. zakon

[9] „Službeni glasnik RS“, br. 55/13, 101/17, 27/18 – dr.zakon i 10/19

[10] „Službeni glasnik RS“, br. 65/18

POVERENICA ZA ZAŠTITU RAVNOPRAVNOSTI

Brankica Janković

65-19 Utvrđena diskriminacija zbog segregacije