br. 07-00-1457/2018-02 datum: 12.3.2019.

MIŠLjENjE

Mišljenje je doneto u postupku po pritužbi Udruženja AA, protiv lista BB, povodom teksta koji je objavljen 13. novembra 2018. godine na portalu BB sa naslovom „Bili u emotivnoj vezi: Prijavljen mladić za obljubu devojčice“. U pritužbi je, između ostalog, navedeno da se u tekstu neopravdano navodi nacionalna pripadnost učinioca krivičnog dela konstatacijom „u romskoj zajednici ovakve pojave nisu retkost“, čime se šire stereotipi o Romima i stvara dodatna socijalna distanca. U izjašnjenju na pritužbu, navedeno je da se sporna konstatacija, odnosila na rane brakove i maloletničke emotivne veze, a ne na krivično delo, i da o problemu maloletničkih brakova u romskoj populaciji govore istraživanja: „Dečji brakovi u romskoj populaciji u Srbiji“, istraživanje UNICEF-a i Ženskog romskog centra Bibija, koje je sproveo Etnografski institut SANU, 2018. godine, „Dečji brakovi-analiza stanja i preporuke“, koje su radili NVO Atina i Fondacija Ana i Vlade Divac, „Istraživanja višestrukih pokazatelja položaja žena i dece“, Unicef 2014, Istraživanje romsko-ženske organizacije „Romani cikna“ iz Kruševca, 2018. godine i njihov projekat „Mobilizacija zajednice u borbi protiv ranih, ugovorenih i prisilnih brakova“. Poverenik je izvršio uvid u  u tekst pod naslovom „Bili u emotivnoj vezi: Prijavljen mladić za obljubu devojčice“. U tekstu je navedeno: Mladić (19), iz Pirota, uhapšen je zbog osnovane sumnje da je počinio krivično delo obljube nad detetom. Njega su za ovo krivično delo prijavili roditelji (13). On se tereti da je nedozvoljenu radnju, proteklih meseci izvršio u više navrata. Tokom saslušanja i devojčica i on su rekli kako su već duže vreme u emotivnoj vezi i da nije bilo nikakve prinude i da ne nameravaju da okončaju vezu. Tužilaštvo je zatražilo pritvor, o kome će odlučiti sudija za prethodni postupak. U romskoj zajednici ovakve pojave nisu retkost. Analizom teksta „Bili u emotivnoj vezi: Prijavljen mladić za obljubu devojčice“ utvrđuje se najpre da naslov teksta ne ukazuje na etničku, nacionalnu ili versku pripadnost učinioca krivičnog dela. Korišćenjem neutralnog izraza „mladić“, da bi se označio učinilac krivičnog dela, izbegnuta je opasnost stvaranja slike u javnosti da su pripadnici neke nacionalnosti skloni izvršenju krivičnih dela ili ih vrše češće nego što je to slučaj sa pripadnicima opšte populacije, čija se nacionalnost ne ističe prilikom izveštavanja. Takođe, uvidom u tekst je konstatovano da je na kraju teksta navedeno: „U romskoj zajednici ovakve pojave nisu retkost.“, međutim, iz navedene rečenice se ne može utvrditi na šta se ova konstatacija odnosi, s obzirom da naslov i sadržina teksta upućuju na potencijalne teme: maloletničke emocionalne odnose, obljubu nad detetom kao krivično delo i problem ranih brakova o kojima navedena istraživanja. Imajući u vidu odredbe člana 10. Evropske konvencije o zaštiti ljudskih prava, člana 50. Ustava Republike Srbije i praksu Evropskog suda za ljudska prava, kojima se zabranjuje cenzura i garantuje sloboda izražavanja, kao i odredbe člana 12. Zakona o zabrani diskriminacije, kao i izjašnjenja na pritužbu, Poverenik je dao mišljenje da navedenim tekstom nisu prekršene odredbe Zakona o zabrani diskriminacije.

1. TOK POSTUPKA

1.1. Povereniku za zaštitu ravnopravnosti obratilo se Udruženje AA, pritužbom protiv dnevnog lista BB. Pritužba je podneta povodom teksta „Bili u emotivnoj vezi: Prijavljen mladić za obljubu devojčice“ koji je objavljen 13. novembra 2018. godine na portalu novosti.rs.

1.2. U pritužbi je, između ostalog, navedeno:

• da dnevni list BB neopravdano navodi romsku nacionalnu pripadnost učesnika u izvršenju krivičnog dela obljuba nad detetom;

• da takvi tekstovi stvaraju dodatnu distancu opšte populacije prema Romima, uz formiranje stereotipa i generalizacije da su Romi najčešći izvršioci ovog krivičnog dela;

• da je posebno sporan deo teksta u kome se konstatuje da „ovakve pojave nisu retkost u romskoj zajednici“.

1.3. Poverenik za zaštitu ravnopravnosti sproveo je postupak u cilju utvrđivanja pravno relevantnih činjenica i okolnosti, a u skladu sa članom 35. stav 4. i članom 37. stav 2. Zakona o zabrani diskriminacije^[1], pa je u toku postupka pribavljeno izjašnjenje odgovornog urednika lista, VV.

1.4. U izjašnjenju na pritužbu, između ostalog, navedeno je:

• da redakcija lista BB, ulaže veliki trud da u tekstovima ne bude diskriminisana nijedna ranjiva društvena grupa;
• da se konstatacija „u romskoj zajednici ovakve pojave nisu retkost“, odnosila na maloletničke emotivne veze u romskoj populaciji a ne na krivično delo;
• da je reč o konstataciji autora koja je bazirana na brojnim istraživanjima o problemima i položaju romske populacije;
• da su godinama unazad pisali o rezultatima različitih istraživanja u vezi sa maloletničkim brakovima, i da su ta istraživanja pokazivala da su maloletnički brakovi i vanbračne veze naročito izraženi u romskoj populaciji;
• da su rezultati tih istraživanja poslužili kao osnov za tvrdnju koja je izneta u tekstu;
• kao dokaz o činjenici da su dečji brakovi najzastupljeniji u romskoj populaciji, urednik lista, naveo je sledeća istraživanja: „Dečji brakovi u romskoj populaciji u Srbiji“, istraživanje UNICEF-a i Ženskog romskog centra Bibija, koje je sproveo Etnografski institut SANU, 2018. godine, „Dečji brakovi-analiza stanja i preporuke“, koje su radili NVO Atina i Fondacija Ana i Vlade Divac, „Istraživanja višestrukih pokazatelja položaja žena i dece“, Unicef 2014, Istraživanje romsko-ženske organizacije „Romani cikna“ iz Kruševca, 2018. godine i njihov projekat „Mobilizacija zajednice u borbi protiv ranih, ugovorenih i prisilnih brakova“.

2. 2. ČINjENIČNO STANjE

• Uvidom u tekst pod naslovom „Bili u emotivnoj vezi: Prijavljen mladić za obljubu devojčice“, utvrđena je sadržina teksta. U podnaslovu se navodi da su akteri događaja, tokom saslušanja izjavili da su već duže vreme u emotivnoj vezi i da nije bilo nikakve prinude. U tekstu je navedeno: „Mladić B.K. (19), iz Pirota, uhapšen je zbog osnovane sumnje da je počinio krivično delo obljube nad detetom. Njega su za ovo krivično delo prijavili roditelji S.N. (13). On se tereti da je nedozvoljenu radnju, proteklih meseci izvršio u više navrata. Tokom saslušanja i devojčica i on su rekli kako su već duže vreme u emotivnoj vezi i da nije bilo nikakve prinude i da ne nameravaju da okončaju vezu. Tužilaštvo je zatražilo pritvor, o kome će odlučiti sudija za prethodni postupak. U romskoj zajednici ovakve pojave nisu retkost.“

3. MOTIVI I RAZLOZI ZA DONOŠENjE MIŠLjENjA

• Poverenik za zaštitu ravnopravnosti, prilikom odlučivanja u ovom predmetu, imao je u vidu navode iz pritužbe i izjašnjenja, kao i predmetni tekst sa naslovom: „Bili u emotivnoj vezi: Prijavljen mladić za obljubu devojčice“ koji je medijski portal BB objavio 13. novembra 2018. godine.

Pravni okvir

• Poverenik za zaštitu ravnopravnosti je samostalan, nezavisan i specijalizovan državni organ ustanovljen Zakonom o zabrani diskriminacije sa zadatkom da radi na suzbijanju svih oblika i vidova diskriminacije i ostvarivanju ravnopravnosti u društvenim odnosima. Jedna od osnovnih nadležnosti Poverenika jeste da prima i razmatra pritužbe zbog diskriminacije, daje mišljenja i preporuke u konkretnim slučajevima diskriminacije i izriče zakonom utvrđene mere. Pored toga, Poverenik je ovlašćen da predlaže postupak mirenja, kao i da pokreće sudske postupke za zaštitu od diskriminacije i podnosi prekršajne prijave zbog akata diskriminacije propisanih antidiskriminacionim propisima. Poverenik je, takođe, ovlašćen da upozorava javnost na najčešće, tipične i teške slučajeve diskriminacije i da organima javne vlasti preporučuje mere za ostvarivanje ravnopravnosti^[2].

• Ustav Republike Srbije u čl. 21. zabranjuje svaku diskriminaciju, neposrednu ili posrednu, po bilo kom osnovu, a naročito po osnovu rase, pola, nacionalne pripadnosti, društvenog porekla, rođenja, veroispovesti, političkog ili drugog uverenja, imovnog stanja, kulture, jezika, starosti i psihičkog ili fizičkog invaliditeta. Takođe, Ustav Republike Srbije članom 46. jemči slobodu mišljenja i izražavanja, kao i slobodu da se govorom, pisanjem, slikom ili na drugi način traže, primaju i šire obaveštenja i ideje i propisuje da se sloboda izražavanja može zakonom ograničiti, ako je to, pored ostalog, neophodno i radi zaštite prava i ugleda drugih. Odredbom člana stav 3. Ustava Republike Srbije propisano je da u Republici Srbiji nema cenzure, a nadležni sud može sprečiti širenje informacija i ideja putem sredstava javnog obaveštavanja samo ako je to u demokratskom društvu neophodno radi sprečavanja pozivanja na nasilno rušenje Ustavom utvrđenog poretka ili narušavanje teritorijalnog integriteta Republike Srbije, sprečavanja propagiranja rata ili podstrekavanja na neposredno nasilje ili radi sprečavanja zagovaranja rasne, nacionalne ili verske mržnje, kojim se podstiče na diskriminaciju, neprijateljstvo ili nasilje.

• Evropska konvencija za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda iz 1950. godine^[3], u čl. 14. zabranjuje diskriminaciju i propisuje da se uživanje prava i sloboda propisanih u ovoj Konvenciji obezbeđuje bez diskriminacije po bilo kom osnovu, kao što su pol, rasa, boja kože, jezik, veroispovest, političko ili drugo mišljenje, nacionalno ili socijalno poreklo, veza sa nekom nacionalnom manjinom, imovno stanje, rođenje ili drugi status. Članom 10. Konvencije garantovano je pravo na slobodu izražavanja tako što je stavom ovog člana propisano da svako ima pravo na slobodu izražavanja, a da to pravo uključuje slobodu posedovanja sopstvenog mišljenja, primanja i saopštavanja informacija i ideja bez mešanja javne vlasti i bez obzira na granice, dok su stavom 2. propisana ograničenja, odnosno, da s obzirom da korišćenje ovih sloboda povlači za sobom dužnosti i odgovornosti, ono se može podvrgnuti formalnostima, uslovima, ograničenjima ili kaznama propisanim zakonom i neophodnim u demokratskom društvu u interesu nacionalne bezbednosti, teritorijalnog integriteta ili javne bezbednosti, radi sprečavanja nereda ili kriminala, zaštite zdravlja ili morala, zaštite ugleda ili prava drugih, sprečavanja otkrivanja obaveštenja dobijenih u poverenju, ili radi očuvanja autoriteta i nepristrasnosti sudstva.

• Ustavna zabrana diskriminacije bliže je razrađena Zakonom o zabrani diskriminacije, koji u čl. st. 1. tač. 1, propisuje da diskriminacija i diskriminatorno postupanje označavaju svako neopravdano pravljenje razlike ili nejednako postupanje, odnosno propuštanje (isključivanje, ograničavanje ili davanje prvenstva), u odnosu na lica ili grupe kao i na članove njihovih porodica, ili njima bliska lica, na otvoren ili prikriven način, a koji se zasniva na rasi, boji kože, precima, državljanstvu, nacionalnoj pripadnosti ili etničkom poreklu, jeziku, verskim ili političkim ubeđenjima, polu, rodnom identitetu, seksualnoj orijentaciji, imovnom stanju, rođenju, genetskim osobenostima, zdravstvenom stanju, invaliditetu, bračnom i porodičnom statusu, osuđivanosti, starosnom dobu, izgledu, članstvu u političkim, sindikalnim i drugim organizacijama i drugim stvarnim, odnosno pretpostavljenim ličnim svojstvima. S obzirom na okolnosti konkretnog slučaja, za njegovo razmatranje relevantna je i odredba člana 12. Zakona o zabrani diskriminacije kojom je zabranjeno uznemiravanje i ponižavajuće postupanje koje ima za cilj ili predstavlja povredu dostojanstva lica ili grupe lica na osnovu njihovog ličnog svojstva, a naročito ako se time stvara strah ili neprijateljsko, ponižavajuće i uvredljivo okruženje.

3.6. Odredbom člana 48. stav 1. Zakona o javnom informisanju i medijima^[4] propisano je da medij mora imati glavnog urednika, dok je stavom 3. istog člana propisano da odgovorni urednik za pojedino izdanje, rubriku, odnosno programsku celinu odgovara za sadržaj koji uređuje. Članom 9. propisano je da su urednik i novinar dužni da pre objavljivanja informacije koja sadrži podatke o određenoj pojavi, događaju ili ličnosti, provere njeno poreklo, istinitost i potpunost. Članom 75. navedenog zakona propisana je zabrana objavljivanja ideja, informacija i mišljenja kojima se podstiče diskriminacija, mržnja ili nasilje protiv lica ili grupe lica zbog njihovog pripadanja ili nepripadanja nekoj rasi, veri, naciji, etničkoj grupi, polu, zbog njihove seksualne opredeljenosti ili drugog ličnog svojstva, bez obzira na to da li je objavljivanjem učinjeno krivično delo.

Analiza navoda iz pritužbe i izjašnjenja sa aspekta antidiskriminacionih propisa

3.7. Imajući u vidu predmet ove pritužbe, potrebno je utvrditi da li tekst sa naslovom „Bili u emotivnoj vezi: Prijavljen mladić za obljubu devojčice“, sadrži izjave koje predstavljaju uznemiravanje i ponižavajuće postupanje i povredu dostojanstva lica ili grupe lica na osnovu njihovog ličnog svojstva, odnosno da li se njime stvara neprijateljsko, ponižavajuće i uvredljivo okruženje za pripadnike romske nacionalne manjine.

3.8. Analizom teksta „Bili u emotivnoj vezi: Prijavljen mladić za obljubu devojčice“ koji je objavljen na internet portalu BB 13. novembra 2018. godine, utvrđuje se najpre da naslov teksta ne ukazuje na etničku, nacionalnu ili versku pripadnost učinioca krivičnog dela. Korišćenjem neutralnog izraza „mladić“, da bi se označio učinilac krivičnog dela, izbegnuta je opasnost stvaranja slike u javnosti da su pripadnici neke nacionalnosti skloni izvršenju krivičnih dela ili ih vrše češće nego što je to slučaj sa pripadnicima opšte populacije, čija se nacionalnost ne ističe prilikom izveštavanja o nekom obliku asocijalnog ponašanja. Dakle, u pogledu naslova teksta, može se konstatovati da on po svojoj sadržini, upotrebljenim izrazima i stilu, odgovara većini naslova u kojima se izveštava o krivičnom delu koje je počinio pripadnik opšte populacije u Srbiji. Takođe, treba imati u vidu i da naslov teksta privlači ali i usmerava čitaoce u određenom pravcu sagledavanja događaja.

3.9. Uvidom u tekst je konstatovano da je na kraju teksta navedeno: „U romskoj zajednici ovakve pojave nisu retkost.“ Međutim, iz navedene rečenice se ne može utvrditi na šta se navedena konstatacija odnosi, s obzirom da naslov i sadržina teksta upućuju na potencijalne teme: maloletničke emocionalne odnose, obljubu nad detetom kao krivično delo ili problem ranih brakova kojima su se bavila brojna istraživanja UNICEF-a i brojnih organizacija za zaštitu ljudskih prava. U tekstu se, pored činjenice izvršenja dela i sprovođenja postupka, navodi i da su mladić od 19 godina i devojčica od 13 godina, tokom saslušanja naveli da su već duže vreme u emotivnoj vezi i da ne nameravaju da okončaju svoju vezu.

Sa druge strane, u izjašnjenju na pritužbu, glavni i odgovorni urednik je naveo da se  konstatacija odnosi na maloletničke emocionalne odnose u romskoj zajednici, ukazavši da je problem ranih brakova i vanbračnih odnosa u romskoj populaciji, tema kojom se bave brojna istraživanja, kao što su primera radi „Dečji brakovi u romskoj populaciji u Srbiji“, istraživanje UNICEF-a i Ženskog romskog centra Bibija, koje je sproveo Etnografski institut SANU, 2018. godine, „Dečji brakovi-analiza stanja i preporuke“, koje su radili NVO Atina i Fondacija Ana i Vlade Divac, „Istraživanja višestrukih pokazatelja položaja žena i dece“, Unicef 2014, Istraživanje romsko-ženske organizacije „Romani cikna“ iz Kruševca, 2018. godine i njihov projekat „Mobilizacija zajednice u borbi protiv ranih, ugovorenih i prisilnih brakova“, te da su upravo sprovedena istraživanja poslužila kao osnov konstatacije autora teksta.

3.10. Prilikom odlučivanja u ovoj pravnoj stvari, Poverenik za zaštitu ravnopravnosti imao je u vidu da Ustav Republike Srbije u čl. 46. i Evropska konvencija za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda u čl. 10, garantuju pravo na slobodu izražavanja. Ona podrazumeva slobodu posedovanja sopstvenog mišljenja, primanja i saopštavanja informacija i ideja bez mešanja javne vlasti. Ustav RS jemči slobodu mišljenja i izražavanja kao i slobodu da se govorom, pisanjem, slikom i na drugi način traže, primaju i šire obaveštenja i ideje, dok u čl. 50. st. 3. zabranjuje cenzuru. Odredbom člana 5. Zakona o javnom informisanju i medijima^[5], propisano je da se u javnim glasilima slobodno objavljuju ideje, informacije i mišljenja o pojavama, događajima i ličnostima o kojima javnost ima opravdani interes da zna. Propisano je i ograničenje ovih prava u interesu nacionalne bezbednosti, teritorijalnog integriteta, sprečavanje nereda ili kriminala, zaštite zdravlja i morala, zaštite ugleda ili prava drugih itd. Nadležni sud može sprečiti širenje informacija i ideja  putem sredstava javnog obaveštavanja samo ako je to u demokratskom društvu neophodno radi sprečavanja pozivanja na nasilno rušenje Ustavom utvrđenog poretka ili narušavanje teritorijalnog integriteta Republike Srbije, sprečavanja propagiranja rata ili podstrekavanja na neposredno nasilje ili radi sprečavanja zagovaranja rasne, nacionalne ili verske mržnje, kojim se podstiče na diskriminaciju, neprijateljstvo ili nasilje.[6]

Iz jurisprudencije Evropskog suda za ljudska prava proizlazi da ograničenja ne smeju biti takva da obeshrabre otvorenu raspravu o stvarima od javnog interesa[7]. Sud je razvio bogatu praksu koja sadrži niz principa i pravila kojima se štampi dodeljuje povlašćeni status u uživanju sloboda sadržanih u čl. 10 Evropske konvencije. U tom pogledu, Evropski sud za ljudska prava nalazi da novinarska sloboda, takođe, obuhvata i moguće pribegavanje iznošenju mišljenja koja predstavljaju preterivanje ili čak provokaciju[8]

3.11. Sa druge strane, Poverenik ovom prilikom ukazuje da treba imati u vidu da je položaj romske populacije izrazito težak i da brojna istraživanja pokazuju da je prisutna socijalna distanca prema Romima. Imajući u vidu da način izveštavanja može doprineti boljem interkulturalnom razumevanju ili produbljivanju distance među nacionalnim i etničkim zajednicama, prilikom objavljivanja teksta treba imati u vidu uticaj medija na formiranje stavova javnog mnjenja.  Ukoliko se želi podstaći diskusija i skrenuti pažnja javnosti na društveni problem maloletničkih brakova, potrebno je pružiti sve relevantne informacije o tome, radi boljeg i sveobuhvatnijeg razumevanja tog fenomena, kako bi se izbegla mogućnost pogrešnog razumevanja teksta i eventualnog stvaranja predrasuda prema bilo kojoj društvenoj grupi.

3.12. Poverenik za zaštitu ravnopravnosti posebno ističe da mediji daju značajan doprinos diskusijama o mnogobrojnim pitanjima od javnog interesa, kao i u pružanju različitih informacija i stavova. Istinito, blagovremeno i potpuno informisanje javnosti putem medija doprinosi negovanju različitosti, razmeni informacija, tolerancije i ljudskih prava. Ovo je od naročitog značaja, ako se ima u vidu istraživanje percepcije građana/ki o ulozi različitih aktera u društvu koji doprinose diskriminaciji, gde kao aktere koji najviše doprinose borbi protiv diskriminacije ali i diskriminaciji građani upravo prepoznaju medije.

3.13. U svojim zaključnim zapažanjima u vezi sa četvrtim periodičnim izveštajem Republike Srbije, UN Komitet za eliminisanje diskriminacije žena (CEDOW), naveo je da su dečji brakovi prisutni u opštoj populaciji u urbanim i ruralnim oblastima a posebno u romskoj populaciji sa oko 7% devojčica koje se udaju pre 18. godine života. U tom smislu, Komitet je dao preporuku Republici Srbiji da pojača kampanje podizanja svesti o negativnim efektima takvih brakova na zdravlje i dobrobit žena i devojčica, da obezbedi primenu člana 190. Krivičnog zakonika (kohabitacija sa maloletnikom) i krivičnim gonjenjem i kažnjavanjem počinitelja, sankcijama koje su srazmerne težini dela kao i da sistematski prikuplja podatke o istragama, krivičnom gonjenju i presudama u vezi sa zabranom prisllnog braka i kohabitacije sa maloletnim licem.

4. MIŠLjENjE

Tekstom „Bili u emotivnoj vezi: Prijavljen mladić za obljubu devojčice“ koji je objavljen na portalu BB 13. novembra 2018. godine, nije došlo do povrede odredbe člana 12. Zakona o zabrani diskriminacije.

Protiv ovog mišljenja sa preporukom nije dopuštena žalba niti bilo koje drugo pravno sredstvo, jer se njime ne odlučuje o pravima i obavezama pravnih subjekata.

[1] „Službeni glasnik RS“, broj 22/09

[2] Član 33. Zakona o zabrani diskriminacije

[3] „Službeni list SCG- Međunarodni ugovori“, broj  9/03

[4] „Službeni glasnik RS”, br. 83/14, 58/15 i 12/16 – autentično tumačenje

[5] „Službeni glasnik RS“, broj 83/14

[6] Ustav Republike Srbije, („Službeni glasnik RS”, broj 98/06), član 50. stav 3.

[7] Maronek v. Slovakia, 2001

[8] Dalban v. Romania, 1999; Prager and Oberschlick v. Austria, 1995; Dichand and Others v. Austria, 2002.

POVERENICA ZA ZAŠTITU RAVNOPRAVNOSTI

Brankica Janković

1276-18 Nije utvrđena diskriminacija po osnovu nacionalne pripadnosti