бр. 07-00-360/2023-02 datum: 17. 7. 2023. godine

GRADSKA OPŠTINA ČUKARICA

Srđan Kolarić , predsednik gradske opštine

11030 BEOGRAD

Šumadijski trg br. 2

Poštovani gospodine Kolariću,

Povereniku za zaštitu ravnopravnosti obratila se Inicijativa za ekonomska i socijalna prava – A11 sa molbom da hitno reagujemo povodom trenutne situacije u neformalnom kolektivnom centru „Ada Ciganlija“ koji se nalazi na opštini Čukarica, ulica Obrenovački drum br. 1, u neposrednoj blizini parkirališta „Ada Ciganlija“ nakon što je u kolektivnom centru 26. juna 2023. godine isključena voda. U dopisu je navedeno da u ovom kolektivnom centru koji je ranije pripadao Javnom komunalnom preduzeću „Beogradski vodovod i kanalizacija“, a koji je u međuvremenu prenamenjen za potrebe stanovanja, živi 12 romskih porodica, od kojih su četiri interno raseljene sa Kosova. Porodice koje približno broje oko 90 članova uselile su se u prostor kolektivnog centra nakon što je grad Beograd 2020. godine sproveo postupak raseljavanja 32 interno raseljene porodice koje su prethodno stanovale u ovom objektu. Kolektivni centar je bio priključne na zajedničku kanalizacionu, električnu i vodovodnu mrežu, ali su njegovi stanovnici bili oslobođeni obaveze plaćanja računa za potrošnju. Dalje je navedeno da je stanovnicima ovog kolektivnog centra 26. juna 2023. godine isključena voda bez ikakve pismene odluke JKP „Beogradski vodovod i kanalizacija“ i drugih nadležnih institucija. U dopisu je navedeno da su zaposleni u udruženju Inicijativa A 11 u telefonskom razgovoru sa zaposlenima u JKP „Beogradski vodovod i kanalizacija“ dobili informaciju da je razlog isključenja vode što u kolektivnom centru postoji „zajednički nelegalni priključak na vodovodnu mrežu, i da iz tog razloga nije moguće izvršiti ponovno priključenje“, zbog čega skoro 90 stanovnika, među kojima je i veliki broj dece već duže od dvadeset dana živi bez pristupa vodi. Dalje je navedeno da je uz svo uvažavanje odluke JKP „Beogradski vodovod i kanalizacija“ da brine o nelegalnim priključcima, odluka ipak neproporcionalna jer je njenim sprovođenje ozbiljno ugrožena egzistencija stanovnika ovog kolektivnog centra. Navedeno je da su 4. jula 2023. godine u jutarnjim časovima službena lica organa unutrašnjih poslova izvršila popis stanovništva i usmenim putem najavila rušenje objekata i iseljenje porodica u skorašnjem periodu, dok su službenici JKP „Beogradski vodovod i kanalizacija“ istog dana izašli na teren i ponovo konstatovali da je priključak nelegalan. Udruženje Inicijativa A 11 ukazuje da su isključenje vode i vršenje popisa stanovnika često u praksi prvi koraci koji vode ka nezakonitom prinudnom iseljenju. Navedeno je i da su se, od 12 porodica koje trenutno žive u kolektivnom centru, četiri zbog veoma loših stambenih uslova doselili iz neformalnog kolektivnog centra „Stara škola“ koji se takođe nalazi na teritoriji gradske opštine Čukarica, dok se ostalih osam doselilo sa drugih lokacija u Beogradu. Ove četiri porodice više ne mogu da se vrate u prethodni smeštaj jer su se u taj prostor u međuvremenu uselili drugi ljudi. Osim novčane socijalne pomoći i privremene zarade od sakupljanja i prodaje sekundarnih sirovina porodice nemaju drugih prihoda što njihov status čini izuzetno nepovoljnim.

Nadležnosti Poverenika za zaštitu ravnopravnosti propisane su odredbama člana 33. Zakona o zabrani diskriminacije^[1]. Jedna od osnovnih nadležnost Poverenika je da prima i razmatra pritužbe zbog povrede odredaba ovog zakona i daje mišljenje i preporuke u konkretnim slučajevima i izriče zakonom propisane mere. Poverenik je ovlašćen da upućuje preporuke mera organima javne vlasti u cilju unapređenja ravnopravnosti i zaštite od diskriminacije.

Poverenik ukazuje da Ustav Republike Srbije^[2] zabranjuje svaku diskriminaciju, neposrednu ili posrednu, po bilo kom osnovu, a naročito po osnovu nacionalne pripadnosti, pola, bračnog i porodičnog statusa, rase, društvenog porekla, rođenja, veroispovesti, političnog ili drugog uverenja, imovnog stanja, kulture, jezika, starosti, psihičkog ili invaliditeta. Odredbom člana 76. stav 3. Ustava Republika Srbije propisano je da se ne smatraju diskriminacijom posebni propisi i privremene mere koje Republika Srbija može uvesti u ekonomskom, socijalnom, kulturnom i političkom životu, radi postizanja pune ravnopravnosti između pripadnika nacionalne manjine i građana koji pripadaju većini, ako su usmerene na uklanjanje izrazito nepovoljnih uslova života koji ih posebno pogađaju.

Ratifikacijom Međunarodnog pakta o ekonomskim, socijalnim i kulturnim pravima iz 1966. godine^[3], Republika Srbija se obavezala da će priznati svakom licu pravo na životni standard dovoljan za njega samog i njegovu porodicu, ubrajajući tu i dovoljnu količinu hrane, odeću i smeštaj, kao i stalno poboljšanje njegovih uslova života^[4].

Okvirnom konvencijom za zaštitu nacionalnih manjina^[5], u čl. 4. odeljka II, pripadnicima nacionalnih manjina garantovana je ravnopravnost pred zakonom i zabranjena je svaka diskriminacija. Takođe, Međunarodnom konvencijom o ukidanju svih oblika rasne diskriminacije^[6] propisana je obaveza država potpisnica da preduzmu, ako okolnosti to zahtevaju, u socijalnoj, ekonomskoj, kulturnoj i ostalim oblastima, posebne i konkretne mere za obezbeđivanje razvoja ili zaštite izvesnih rasnih grupa ili pojedinaca koji pripadaju ovim grupama radi garantovanja pod uslovima jednakosti, punog ostvarenja prava čoveka i osnovnih sloboda^[7].

Istambulskom deklaracijom iz 1996. godine^[8], koja je usvojena na drugoj UN Konferenciji o ljudskim naseljima, države su obavezane na postizanje ciljeva obezbeđenja stambenog prostora za sve stanovnike i uspostavljanje održivog razvoja ljudskih naselja u kontekstu progresivne urbanizacije u celom svetu. Na ovoj konferenciji usvojena je Habitat agenda, u kojoj je u članu 11. naglašeno da svako ima pravo na adekvatne životne standarde za sebe i svoju porodicu, uključujući pravo na adekvatno stanovanje i stalno poboljšanje životnih uslova. Prema ovom dokumentu, prava na stanovanje smatraju se progresivnim zakonskim obavezama, što podrazumeva da su države dužne da neprestano nastoje da ojačaju ekonomska, socijalna i kulturna prava, uključujući i pravo na adekvatno stanovanje. Ideja progresivne realizacije obavezuje državu da nastoji da što brže, što efikasnije i u potpunosti, ostvari pravo na stanovanje.

Ustavna zabrana diskriminacije bliže je razrađena Zakonom o zabrani diskriminacije^[9], tako je odredbom člana 4. propisano da su svi jednaki i uživaju jednak položaj i jednaku pravnu zaštitu, bez obzira na lična svojstva, te da je svako dužan da poštuje načelo jednakosti, odnosno zabranu diskriminacije. Odredbom člana 24. Zakona o zabrani diskriminacije zabranjena je diskriminacija nacionalnih manjina i njihovih pripadnika na osnovu nacionalne pripadnosti, etničkog porekla, verskih uverenja i jezika.

Takođe, odredbom člana 27a stav 1. Zakona o zabrani diskriminacije propisano je da diskriminacija u oblasti stanovanja postoji ako se na osnovnu ličnog svojstva lica ili grupe lica uskraćuje ili otežava pristup programima stambene podrške, odbije ostvarivanje prava iz oblasti stanovanja, za omogućavanje pristupa programima stambene podrške traži ispunjenje uslova koji se ne postavljaju drugim licima ili grupi lica, odnosno ako se u pristupu programima stambene podrške neopravdano omogući prvenstvo drugom licu ili grupi lica.

Zakon o zaštiti prava i sloboda nacionalnih manjina^[10], pored opšte zabrane diskriminacije lica koja pripadaju nacionalnim manjinama, preporučuje mere za obezbeđenje ravnopravnosti u vidu propisa, pojedinačnih pravnih akata i mera u cilju popravljanja položaja lica koja pripadaju romskoj nacionalnoj manjini.

Republika Srbija je donela Strategiju za socijalno uključivanje Roma i Romkinja u Republici Srbiji za period 2022-2030. godine^[11]. Jedan od glavnih ciljeva ove strategije jeste i ozakonjenje svih naselja gde žive Romi i Romkinje gde je to moguće, kao i obezbeđivanje trajno, dostojno, priuštivo i desegregisano stanovanje Romima i Romkinjama koji žive u neuslovnim naseljima koja se iz opravdanih razloga ne mogu ozakoniti. Strategijom je propisano da se, između ostalog, ovi ciljevi mogu postići unapređenjem postojećeg broja stambenih jedinica i izgradnjom novih, pružanjem podrške kroz obrazovanje, povećanjem zaposlenosti i radnog angažovanja i pružanjem zdravstvene i socijalne pomoći, pri čemu važnu ulogu imaju jedinice lokalne samouprave.

Poverenik podseća da međunarodni standardi u postupku preseljenja obuhvataju sprovođenje mera i poštovanje kriterijuma pre preseljenja, za vreme preseljenja i nakon preseljenja. S tim u vezi, treba napomenuti da Komitet UN za ekonomska, socijalna i kulturna prava u Opštem komentaru br. 7. navodi da evikcije, odnosno, rušenja ne treba da za posledicu imaju da pojedinac postane beskućnik ili podložan povredama drugih ljudskih prava i da država članica mora da preduzme sve odgovarajuće mere kako bi omogućila dostupan adekvatan alternativni smeštaj ili preseljenje. Evropski sud za ljudska prava stao je na stanovište da evikcija iz objekta, u slučaju kada organ javne vlasti nije obezbedio adekvatan alternativni smeštaj, predstavlja povredu prava na poštovanje privatnog i porodičnog života iz člana 8. Evropske konvencije za zaštitu ljudskih prava i osnovnih sloboda[12]. Amnesti Internešnel (Amnesty International) ukazivao u svojim izveštajima da Srbija treba da donese zakon kojim će se urediti zabrana prinudnih iseljavanja, te obezbediti adminstrativne smernice kojima bi se garantovalo da će eventualna buduća iseljavanja biti sprovedena u skladu sa međunarodnim standardima.

Takođe, pravo na adekvatno stanovanje garantuje sigurnost stanarskog statusa i u slučajevima u kojima su objekti neuslovni ili izgrađeni bez potrebnih dozvola, a u slučajevima prinudnih iseljenja koje dovode do toga da građani i građanke ostaju bez krova nad glavom u direktnoj je suprotnosti sa odredbama člana 11. Pakta o ekonomskom, socijalnim i kulturnim pravima[13].

Odredbama Zakona o stanovanju i održavanju zgrada[14] propisana je jasna procedura kako se sprovodi ovakav vid iseljenja. Ovaj zakon uvodi nekoliko instituta koji su od značaja za ostvarivanja prava romske nacionalne manjine na adekvatno stanovanje, a pre svega instituta stambene podrške, kao i definisanja postupka iseljenja i preseljenja u odgovarajući smeštaj, koji je posebno značajan za ostvarivanje prava na stanovanje romskih porodica koje žive u podstandardnim naseljima.

Odredbom člana 78. stav 1. ovog zakona propisano je da iseljenje lica iz objekta koji je izgrađen suprotno zakonu kojim se uređuju planiranje prostora i izgradnja objekata i koji se nalazi na zemljištu u svojini drugog fizičkog ili pravnog lica sprovodi se kada je to neophodno i opravdano radi ostvarenja javnog interesa, a prvenstveno radi zaštite života i zdravlja ljudi i zaštite imovine, odnosno kada je važećim planskim dokumentom predviđeno privođenje zemljišta urbanističkoj nameni za izgradnju objekata za koje se, u skladu sa zakonom kojim se uređuje eksproprijacija objekata, utvrđuje javni interes.

Odredbom člana 79. Zakona o stanovanju i održavanju zgrada između ostalog je propisano da ukoliko je neophodno izvršiti iseljenje i ukoliko to lice sa članovima svog porodičnog domaćinstva nema u svojini drugu nepokretnost za stanovanje i nema dovoljno sredstava da obezbedi drugi smeštaj, to lice sa članovima svog porodičnog domaćinstva ostvaruje pravo na preseljenje u odgovarajući smeštaj koje obezbeđuje nadležni organ jedinice lokalne samouprave na čijoj teritoriji to lice ima prebivalište i koji je doneo rešenje o iseljenju. Takođe, ukoliko lice koje se iseljava i ispunjava uslove za preseljenje u odgovarajući smeštaj nema prebivalište na teritoriji jedinice lokalne samouprave koja je donela rešenje o iseljenju, odgovarajući smeštaj obezbeđuje jedinica lokalne samouprave na čijoj teritoriji to lice ima poslednje prijavljeno prebivalište, odnosno na čijoj teritoriji se nalazi ustanova ili centar za socijalni rad ukoliko lice na toj adresi ima prijavljeno prebivalište, a po obaveštenju jedinice lokalne samouprave koja je donela rešenje o iseljenju.

Državni i drugi organi, kao i drugi subjekti koji učestvuju u sprovođenju postupaka iseljenja i preseljenja, dužni su da ga sprovode u skladu sa principima koji su propisani odredbom člana 80. ovog zakona i to u pogledu zakonitosti, što znači da odlučuju i postupaju na osnovu zakona i drugih opštih akata, kao i opšteprihvaćenih pravila međunarodnog prava i potvrđenih međunarodnih ugovora; srazmernosti, koja znači korišćenje mera koje su za lica pogođena iseljenjem i preseljenjem najpovoljnija, ako se njima postižu svrha i cilj zakona; zaštite dostojanstva, što znači da poštuju i štite dostojanstvo lica koja su pogođena iseljenjem i preseljenjem; zaštite posebno ugroženih lica, što znači da prilikom sprovođenja postupaka štite prava posebno ugroženih lica, naročito žena, dece, samohranih roditelja, porodica sa troje i više dece, žrtve porodičnog nasilja, lica preko 65 godina starosti i osoba sa invaliditetom, kao i međusobne saradnje, što znači da su državni i drugi organi, kao i drugi subjekti koji učestvuju u sprovođenju postupaka iseljenja i preseljenja, dužni da međusobno sarađuju u cilju zaštite ljudskih i manjinskih prava i ostvarivanja najboljih interesa lica koja su pogođena ovim postupcima.

Podsećamo da je Republika Srbija nekoliko puta u poslednjim izveštajnim ciklusima ugovornim telima Ujedinjenih nacija dobijala preporuke da je potrebno unaprediti stanovanje Roma, kao i izmeniti i dopuniti Zakon o stanovanju i održavanju zgrada, kako bi se sprečilo da kao posledica iseljenja neko od Roma i Romkinja ostane beskućnik, bez mogućnosti zaštite svojih osnovnih ljudskih prava. Poverenik ukazuje da postoje i takva romska naselja koja, iako nelegalno izgrađena, ispunjavaju uslove održivosti. Uvođenjem ovakvih naselja u pravno definisani status omogućio bi se razvoj i sprečavanje daljeg propadanja ovih naselja, bolji pristup stanovnica i stanovnika tih naselja javnim servisima i bolju socijalnu integraciju, te rešavanje problema u vezi sa očuvanjem zdrave životne sredine i izbegavanje konflikata u korišćenju zemljišta, etničkih tenzija i neravnopravnog statusa romske populacije.

Problem stanovanja Roma u Srbiji veoma je kompleksan, s obzirom da neadekvatni uslovi stanovanja i život u neformalnim naseljima znatno otežavaju pristup drugim ekonomskim i socijalnim pravima. Jedan broj Roma živi u nelegalnim naseljima u uslovima koji su daleko ispod standarda. Poverenik za zaštitu ravnopravnosti podseća da je u skladu sa Opštim komentarom broj 4. Komiteta Ujedinjenih nacija za ekonomska, socijalna i kulturna prava, pitanje pravne sigurnosti stambenog statusa od centralnog značaja za ostvarivanje prava na adekvatno stanovanje jer od njega zavisi zaštita od prinudnih iseljenja, uznemiravanja i ometanja u uživanju prava na stanovanje. Integracija pripadnika romske nacionalne manjine, uz obezbeđivanje adekvatnih i humanih uslova života, predstavlja jedan od važnih ciljeva i afirmativnih mera Strategije za socijalno uključivanje Roma i Romkinja u Republici Srbiji za period 2022-2030. godine.

U skladu sa Međunarodnim Paktom o ekonomskim, socijalnim i kulturnim pravima pravo na vodu spada u garancije koje su osnovne za obezbeđivanje odgovarajućih standarda života, naročito kao osnovni uslov opstanka. Ljudsko pravo na vodu neophodno je za vođenje života vrednog ljudskog dostojanstva i kao takvo je preduslov uživanja drugih ljudskih prava poput prava na najbolji nivo zdravlja koji je moguće postići, prava na ishranu kao i prava na adekvatno stanovanje. Svi uživaoci prava na stanovanje trebalo bi pored ostalog da imaju i odgovarajući pristup prirodnim i zajedničkim resursima, uključujući tu i pristup vodi kao osnovnom dobru za život i zdravlje[15]. U Opštem komentaru br. 15 Komiteta za ekonomska, socijalna i kulturna prava navedeno je da: „Voda, vodna postrojena i servisi moraju biti dostupni svima, uključujući najugroženije ili marginalizovane kategorije lica, kako u zakonu tako i u praksi, isključujući diskriminaciju zasnovanu na bilo kojoj osnovi“.

Imajući u vidu sve navedeno, ukazujemo da su interno raseljena romske porodice koje inače spadaju u marginalizovane i posebno ranjive grupe stanovništva, isključivanjem kolektivnog centra sa vodovodne mreže, posebno ugrožene u ostvarivanju svojih prava.

U skladu sa članom 33. stav 1. tačka 9. Zakona o zabrani diskriminacije, Poverenik je ovlašćen da organima javne vlasti i drugim licima upućuje preporuke mera za unapređenje ravnopravnosti i zaštite od diskriminacije. S tim u vezi Poverenik preporučujemo Gradskoj opštini Čukarica da se uzdrži od prinudnog iseljavanja stanovnika i stanovnica kolektivnog centra „Ada Ciganlija“ dok se prethodno ne obezbedi alternativni smeštaj, koji odgovara kriterijumima adekvatnog stanovanja u skladu sa međunarodnim standardima, kao i da se u međuvremenu iznađe celishodno i održivo rešenje za pristup i snabdevanje vodom stanovnika ovog kolektivnog centra. Važno je da proces zbrinjavanja i integracije stanovnika i stanovnica kolektivnog centra „Ada Ciganlija“, bude sproveden uz aktivno učešće tih lica, poštujući njihove potrebe i pravo na učešće u donošenju odluka u vezi sa svim pitanjima koja ih se tiču, uključujući preseljenje i način društvene integracije, saglasno međunarodnim standardima i smernicama za raseljavanje građana iz neformalnih naselja.

Potrebno je da o preduzetom Gradska opština Čukarica obavestiti Poverenika u roku od 30 dana od prijema ove preporuke mera za ostvarivanje ravnopravnosti.

Protiv ove preporuke mera za ostvarivanje ravnopravnosti, u skladu sa zakonom, nije dopuštena žalba niti bilo koje drugo pravno sredstvo.

[1] „Službeni glasnik RS“, br. 22/09 i 52/21

[2] „Službeni glasnik RS“, br. 98/06 i 115/21, član 21.

[3] Zakon o ratifikaciji Međunarodnog pakta o ekonomskim, socijalnim i kulturnim pravima (“Sl. list SFRJ“, br. 7/71)

[4] Čl. 11. st. 1 Zakona o ratifikaciji međunarodnog pakta o ekonomskim, socijalnim i kulturnim pravima

[5] Zakon potvrđivanju okvirne konvencije za zaštitu nacionalnih manjina („Sl. list SFRJ“, br. 9/68)

[6] Zakon o ratifikaciji Međunarodne konvencije o ukidanju svih oblika rasne diskriminacije („Sl. list SFRJ“, br. 31/67)

[7] Čl. 2. st. 2. Zakona o ratifikaciji Međunarodne konvencije o ukidanju svih oblika rasne diskriminacije

[8]Istanbulska deklaracija o ljudskim naseljima i Habitat agenda, Rezolucija 1 – Izveštaj UN Konferencije o ljudskim naseljima A/CONF.165/14 od 7. avgusta 1996.

[9] „Službeni glasnik RS“, br. 22/09 i 52/21

[10] „Službeni list SRJ”, br. 11/02, “Sl. list SCG”, br. 1/03 – Ustavna povelja i “Službeni glasnik RS”, br. 72/09 – dr. zakon, 97/13 – odluka US i 47/18

[11] „Službeni glasnik RS“, br. 23/22

[12] „Službeni list SCG – Međunarodni ugovori“, br. 9/03, 5/05 i 7/05 – ispr.  i „Službeni glasnik RS – Međunarodni ugovori“, broj 12/10

[13] „Službeni list SFRJ”, br. 7/71

[14] „Službeni glasnik RS”, br. 104/16 i 9/20 – dr. zakon

[15] Opšti komentar br. 15 Komiteta UN za ekonomska, socijalna i kulturna prava; Pravi na vodu (čl. 11 i 12. Pakta)

POVERENICA ZA ZAŠTITU RAVNOPRAVNOSTI

Brankica Janković

1007-23 Preporuka mera GO Čukarica da se uzdrži od prinudnog iseljavanja stanovnika i stanovnica kolektivnog centra Ada Ciganlija