br. 07-00-115/2014-02 datum: 31. 7. 2014.

MIŠLjENjE

Mišljenje je doneto u postupku povodom pritužbe koju je podnelo Bošnjačko nacionalno vijeće protiv Ministarstva prosvete, nauke i tehnološkog razvoja Republike Srbije. U pritužbi je navedeno da su učenici i učenice bošnjačke nacionalnosti diskriminisani na osnovu nacionalne pripadnosti jer Ministarstvo prosvete, nauke i tehnološkog razvoja nije donelo sve neophodne podzakonske akte koji se odnose na obrazovanje na bosanskom jeziku, niti je izvršilo nadzor nad radom obrazovno-vaspitnih ustanova povodom organizovanja nastave na bosanskom jeziku, nije obezbedilo obrasce za školsku evidenciju za osnovnu i srednju školu na bosanskom jeziku i da u jednom broju obrazovno-vaspitnih ustanova u Novom Pazaru, Tutinu, Sjenici i Prijepolju, učenicima i učenicama bošnjačke nacionalnosti nije omogućena nastava na bosanskom jeziku. Ministarstvo prosvete, nauke i tehnološkog razvoja se nije izjasnilo na navode iz pritužbe, iako je zahtev za izjašnjenje uredno primilo. U toku postupka je utvrđeno da ministarstvo nije donelo nastavne planove i programe za srednje stručne škole za nastavu na bosanskom jeziku, kao i da Konkursom za upis učenika u prvi razred srednje škole u Republici Srbiji za školsku 2014/2015 godinu nisu određene škole ili pojedina odeljenja za nastavu na bosanskom jeziku u školama gde su se učenici i učenice bošnjačke nacionalne manjine izjasnili za nastavu na bosanskom jeziku. Poverenica za zaštitu ravnopravnosti dala je mišljenje da je nepreduzimanjem mera iz svoje nadležnosti koje se odnose na pravo učenika i učenica bošnjačke nacionalnosti da se obrazuju na maternjem jeziku, Ministarstvo prosvete, nauke i tehnološkog razvoja prekršilo odredbe Zakona o zabrani diskriminacije. Ministarstvu prosvete, nauke i tehnološkog razvoja preporučeno je da donese nastavni plan i program za srednje stručne škole za nastavu na bosanskom jeziku, da dopuni Konkurs za upis učenika u prvi razred srednje škole u Republici Srbiji za školsku 2014/2015 godinu i odredi škole i broj odeljenja za nastavu na bosanskom jeziku u svim školama u kojima se dovoljan broj učenika izjasni da želi nastavu na bosanskom jeziku, da preduzme sve potrebne mere iz svoje nadležnosti, kako bi se organizovala nastava na bosanskom jeziku, u školama u kojim rezultati ankete pokažu da postoji potreban broj zainteresovanih učenika/ca za pohađanje nastave na bosanskom jeziku, kao i da ubuduće, u okviru obavljanja poslova iz svoje nadležnosti, ne krši antidiskriminacione propise.

1. TOK POSTUPKA

1.1. Poverenici za zaštitu ravnopravnosti pritužbom se 14. marta 2014. godine obratilo Bošnjačko nacionalno vijeće protiv Ministarstva prosvete, nauke i tehnološkog razvoja Republike Srbije. U pritužbi je navedeno da ministarstvo diskriminiše grupe učenika bošnjačke nacionalnosti prilikom ostvarivanja prava na obrazovanje na maternjem jeziku.

1.2. Bošnjačko nacionalno vijeće je u pritužbi, između ostalog, navelo:

– da Ministarstvo prosvete, nauke i tehnološkog razvoja diskriminiše grupe učenika bošnjačke nacionalnosti jer nije donelo sve neophodne podzakonske akte koji se odnose na obrazovanje na bosanskom jeziku (npr. nastavni plan i program za nastavu na bosanskom jeziku u srednjim stručni školama), niti je vršilo nadzor nad radom obrazovno-vaspitnih ustanova navedenih u pritužbi, prilikom uvođenja nastave na bosanskom jeziku;
– da su od 1. aprila do kraja avgusta 2013. godine u Novom Pazaru, Tutinu, Sjenici i Prijepolju obrazovno-vaspitne ustanove sprovele anketu na kojoj su se roditelji učenika izjašnjavali o jeziku nastave;
– da je od ministarstva zahtevano da se omogući početak nastave na bosanskom jeziku u ustanovama u kojima nije počela nastava na bosanskom jeziku, kao i da se omogući sprovođenje ankete u obrazovno-vaspitnim ustanovama u Prijepolju u kojima anketa nije sprovedena;
– da je Bošnjačko nacionalno vijeće više puta zatražilo sastanak sa ministarstvom, kao i da je zahtevano da se odobri štampanje obrazaca za školsku evidenciju za osnovnu i srednju školu na bosanskom jeziku;
– da je Vlada Republike Srbije usvojila „Izveštaj sa predlogom mera za ostvarivanje prava Bošnjaka na obrazovanje na maternjem jeziku u Republici Srbiji”;
– da do dana podnošenja ove pritužbe, u jednom broju obrazovno-vaspitnih ustanova u Novom Pazaru, Tutinu, Sjenici i Prijepolju, za učenike/ce bošnjačke nacionalnosti nije organizovana nastava na bosanskom jeziku.

1.3. U prilogu pritužbe dostavljeni su sledeći dokazi: 1) spisak obrazovno-vaspitnih ustanova protiv kojih je podneta pritužba Povereniku za zaštitu ravnopravnosti; 2) dopisi Školskoj upravi Užice i Školskoj upravi Kraljevo; 3) dopisi Ministarstvu prosvete, nauke i tehnološkog razvoja i 4) dopis Ministarstva prosvete, nauke i tehnološkog razvoja od 5. novembra 2013. godine.

1.4. Bošnjačko nacionalno vijeće dostavilo je 16. juna 2014. godine dopunu pritužbe, tj. obaveštenje o novim činjenicama i okolnostima, pa je , između ostalo, navedeno:

– da je 4. jula 2014. godine održan sastanak sa prof. dr Zoranom Mašićem, državnim sekretarom Ministarstva prosvete, nauke i tehnološkog razvoja. Na ovom sastanku su obavešteni da ministarstvo neće obezbediti besplatne udžbenike za učenike drugog razreda osnovne škole koji pohađaju nastavu na bosanskom jeziku, da je dovedeno u pitanje izdavanje neophodnih obrazaca školske evidencije na bosanskom jeziku i nastavak školovanja za učenike drugog razreda srednjih škola na bosanskom jeziku u školskoj 2014/2015 godini, kao i odobravanje i objavljivanje sadržaja dodataka za grupu nacionalnih predmeta od posebne važnosti za nacionalnu manjinu u kojima se upotrebljava termin Sandžak umesto termina Raška oblast;
– da Poverenik za zaštitu ravnopravnosti uputi preporuku Ministarstvu prosvete, nauke i tehnološkog razvoja da bez odlaganja obezbedi obrasce za školske evidencije na bosanskom jeziku koji su neophodni za uspešan završetak školske 2013/2014 godine, kao i da udžbenike za drugi razred osnovnih škola za nastavu na bosanskom jeziku uvrsti u projekat besplatnih udžbenika kako bi se ostvarila puna ravnopravnost svih učenika.

1.5. U prilogu dopune pritužbe, dostavljeni su sledeći dokazi: 1) dopisi Bošnjačkog nacionalnog vijeća Ministarstvu prosvete, nauke i tehnološkog razvoja, 2) službena beleška Bošnjačkog nacionalnog vijeća R. br. 327-03/2014 od 31. marta 2014. godine sa sastanka ministra prosvete, nauke i tehnološkog razvoja i delegacije Bošnjačkog nacionalnog vijeća, održanog 26. marta 2014. godine, 3) dopis Ministarstva prosvete, nauke i tehnološkog razvoja broja 614-57/2014-12 od 2. juna 2014. godine, 4) dopisi Prosvetne inspekcije Opštinske uprave Sjenica o inspekcijskom nadzoru.

1.6. Poverenica za zaštitu ravnopravnosti sprovela je postupak u cilju utvrđivanja pravno relevantnih činjenica i okolnosti, a u skladu sa čl. 35. st. 4. i čl. 37. st. 2. Zakona o zabrani diskriminacije . Ministarstvu prosvete, nauke i tehnološkog razvoja upućen je zahtev da se u roku od 15 dana od dana prijema izjasni o osnovanosti i navodima iz pritužbe. Kako se Ministarstvo prosvete, nauke i tehnološkog razvoja u ostavljenom roku nije izjasnilo, a zahtev je uredno primilo, Poverenici za zaštitu ravnopravnosti bili su dostupni samo navodi iz pritužbe i priloženi dokazi.

2. ČINjENIČNO STANjE

2.1. Uvidom u spisak obrazovno-vaspitnih ustanova protiv kojih je podneta pritužba Povereniku za zaštitu ravnopravnosti utvrđeno je da je Bošnjačko nacionalno vijeće podnelo pritužbe zbog diskriminacije protiv 20 obrazovno-vaspitnih ustanova iz Novog Pazara, Sjenice, Tutina i Prijepolja. Pritužbe su podnete protiv predškolske ustanove, osnovnih škola, gimnazija i srednjih stručnih škola zbog neorganizovanja nastave na bosanskom jeziku za učenike i učenice bošnjačke nacionalnosti koji su se izjasnili da žele nastavu na bosanskom jeziku, kao i zbog propuštanja da se sprovede anketa među učenicima i učenicama bošnjačke nacionalnosti da li žele da pohađaju nastavu na bosanskom jeziku.

2.2. Uvidom u priloge dostavljene uz pritužbu, utvrđeno je da se Bošnjačko nacionalno vijeće više puta obraćalo ministarstvu radi rešavanja problema sa obrazovno-vaspitnim ustanovama u Novom Pazaru, Sjenici, Tutinu i Prijepolju, koje nisu organizovale nastavu na bosanskom jeziku. Dopisom broj R. br. 848-04b/2013 od 17. septembra 2013. godine upućen je zahtev za razrešenje stanja u pojedinim srednjoškolskim ustanovama u ovim gradovima, dopisom 1122-04b/2013 od 28. novembra 2013. godine zatraženo je reagovanje ministarstva u gimnazijama u Novom Pazaru i Sjenici. Dalje, dopisom 856-04b/2013 od 18. septembra 2013. godine zatražena je saglasnost za sprovođenje programa pripremne nastave na bosanskom jeziku u četiri srednje škole u ovim gradovima.

2.3. Uvidom u dopis Bošnjačkog nacionalnog vijeća broj R. br. 170-04b/2014 od 19. februara 2014. godine koji je upućen Ministarstvu prosvete, nauke i tehnološkog razvoja, utvrđeno je da je Bošnjačko nacionalno vijeće dostavilo ministarstvu predlog nastavnog Plana i programa za dodatne sadržaje koji izražavaju posebnost bošnjačke nacionalne manjine za predmete Likovna kultura i Muzička kultura za prvi, drugi, peti i šesti razred osnovnog obrazovanja i vaspitanja i prvi i drugi razred gimnazije i srednjih stručnih škola, Svet oko nas za prvi i drugi razred osnovnog obrazovanja i vaspitanja i Historija za peti i šesti razred osnovnog obrazovanja i vaspitanja i prvi i drugi razred gimnazije opšteg tipa, društveno-jezičkog, prirodno-matematičkog i informatičkog smera i prvi i drugi razred četvorogodišnjih i trogodišnjih srednjih stručnih škola.

2.4. Uvidom u dopis Bošnjačkog nacionalnog vijeća broj R. br. 236-04b/2014 od 10. marta 2014. godine koji je upućen Ministarstvu prosvete, nauke i tehnološkog razvoja utvrđeno je da je Bošnjačko nacionalno vijeće dostavilo ministarstvu predlog nastavnog Plana i programa za predmet Bosanski jezik za drugi razred osnovne škole, šesti razred osnovne škole i Bosanski jezik i književnost za drugi razred gimnazije i srednjih stručnih škola u četvorogodišnjem i trogodišnjem trajanju, koji su izmenjeni u skladu sa mišljenjem Zavoda za unapređenje obrazovanja i vaspitanja i mišljenjem Ministarstva prosvete, nauke i tehnološkog razvoja.

2.5. Utvrđeno je da Ministarstvo prosvete, nauke i tehnološkog razvoja, do dana podnošenja pritužbe, nije donelo pravilnike za nastavu na bosanskom jeziku u srednjim stručnim školama, odnosno da su doneti samo pravilnici za gimnaziju i za osnovne škole.

2.6. Uvidom u dopis Ministarstva prosvete, nauke i tehnološkog razvoja broj 06-00-342/2013-02 od 5. novembra 2013. godine utvrđeno je da je 1. novembra 2013. godine Vlada Republike Srbije donela zaključak kojim se prihvata „Izveštaj sa predlogom mera za ostvarivanje prava Bošnjaka na obrazovanje na maternjem jeziku u Republici Srbiji”. U zaključku je navedeno da Vlada podržava aktivnosti Ministarstva prosvete, nauke i tehnološkog razvoja na podršci ostvarivanju manjinskih prava bošnjačke nacionalne manjine u Republici Srbiji, kao i „ostvarivanju jednog od ključnih strateških ciljeva Republike Srbije u oblasti obrazovanja: dostupnosti i kvalitetnom obrazovanju za sve.”

2.7. Uvidom u „Izveštaj sa predlogom mera za ostvarivanje prava Bošnjaka na obrazovanje na maternjem jeziku u Republici Srbiji” utvrđeno je da su Ministarstvo prosvete, nauke i tehnološkog razvoja i drugi nadležni organi, u toku 2012. i 2013. godine, doneli akte potrebne za početak sprovođenja obrazovno-vaspitnog rada na bosanskom jeziku za pripadnike bošnjačke nacionalne manjine, počev od 2013/2014 godine, i to: Pravilnik o dopuni pravilnika o nastavnom planu i programu za prvi i drugi razred osnovnog obrazovanja i vaspitanja – Bosanski jezik, Pravilnik o dopuni Pravilnika o nastavnom planu za drugi ciklus osnovnog obrazovanja i vaspitanja i nastavnom programu za peti razred osnovnog obrazovanja i vaspitanja, Pravilnik o dopuni pravilnika o nastavnom programu za gimnaziju – Bosanski jezik i književnost za prvi razred gimnazije . Dalje, doneti su Pravilnik o dopuni Pravilnika o planu udžbenika za predmet Bosanski jezik, čitanka za prvi i peti razred osnovnog obrazovanja i vaspitanja i prvi razred gimnazije, Pravilnik o dopuni Pravilnika za dodatke uz udžbenik od posebnog značaja za pripadnike bošnjačke nacionalne manjine (istorija, likovna kultura, muzička kultura, svet oko nas) .

2.8. U ovom izveštaju je navedeno da će se u svim školama gde postoji interes i slobodno izraženo opredeljenje učenika i roditelja, u skladu sa članom 9. stav 2. Zakona o osnovama sistema obrazovanja i vaspitanja, učenicima i učenicama bošnjačke nacionalne manjine omogućiti ostvarivanje nastave na maternjem jeziku; da će ministarstvo, kao i drugi subjekti i stručne institucije nadležne za rešavanje pitanja u oblasti obrazovanja i vaspitanja (Nacionalni prosvetni savet, Zavod za unapređivanje obrazovanja i vaspitanja, Zavod za vrednovanje kvaliteta obrazovanja i vaspitanja) obezbediti donošenje nastavnih planova, programa, pravilnika i drugih akata za operacionalizaciju potrebnih aktivnosti i mera, radi ostvarivanja prava na obrazovanje pripadnika bošnjačke nacionalne manjine na njihovom maternjem jeziku; da će ministarstvo omogućiti formiranje odeljenja sa manje od 15 učenika u svim sredinama koje zahtevaju takvo rešenje, uzimajući u obzir najcelishodnija rešenja u tom smislu i finansijske mogućnosti države; da će ministarstvo odobravati potrebne udžbenike, dodatke postojećim udžbenicima na srpskom jeziku za predmete koji izražavaju posebnosti nacionalnih manjina, odnosno odobravati upotrebu stranih nedostajućih udžbenika, u skladu sa posebnim zakonom; da će u saradnji sa visokoškolskim ustanovama i Komisijom za akreditaciju studijskih grupa na visokoškolskim ustanovama, obezbediti otvaranje odgovarajućih studijskih grupa na bosanskom jeziku; da će ministarstvo propisati a školske ustanove poštovati i u praksi primenjivati utvrđene standarde u pogledu vođenja školske evidencije i izdavanje javnih isprava u ustanovama u kojima se nastava ostvaruje na bosanskom jeziku; da će u cilju efikasnije realizacije ovih predloga, ministarstvo intenzivirati saradnju sa Bošnjačkim nacionalnim vijećem i predstavnicima lokalne samouprave i da će izraditi i razviti u obrazovno-vaspitnom radu primenu posebnih programa međukulturnog karaktera za sve ustanove u kojima se obrazovno-vaspitni rad ostvaruje na bosanskom jeziku. Takođe je navedeno da usvajanjem i realizacijom ovog izveštaja, Vlada Republike Srbije šalje jasnu poruku svim svojim građanima i građankama, a posebno pripadnicima bošnjačke nacionalne manjine, da će obezbediti njihovo socijalno uključivanje, posebno u oblasti obrazovanja.

2.9. Uvidom u dopis broj R. br. 626-04b/2014 od 5. juna 2014. godine utvrđeno je da je Bošnjačko nacionalno vijeće uputilo zahtev ministarstvu da po hitnom postupku uputi nalog za štampanje i dostavljanje svih potrebnih obrazaca za školsku evidenciju u nastavi na bosanskom jeziku.

2.10. Uvidom u dopis R. br. 636-04b/2014 od 9. juna 2014. godine utvrđeno je da je Bošnjačko nacionalno vijeće zatražilo da Vlada Republike Srbije u projekat „Besplatni udžbenici” uvrsti i udžbenike koji bi se koristili u drugom razredu osnovne škole u nastavi na bosanskom jeziku.

2.11. Uvidom u dopis R. br. 630-01/2014 od 10. juna 2014. godine utvrđeno je da je na sastanku predstavnika Bošnjačkog nacionalnog vijeća i ministarstva, povodom pripreme za školsku 2014/2015 godinu za nastavu na bosanskom jeziku, došlo do nesaglasnosti povodom obezbeđivanja obrazaca školske evidencije na bosanskom jeziku, obezbeđivanja udžbenika za učenike prvog i drugog razreda osnovne škole u nastavi na bosanskom jeziku u okviru projekta „Besplatni udžbenici”, sadržaja dodataka za grupu nacionalnih predmeta od posebne važnosti za nacionalnu manjinu i sprovođenja nastave u srednjim školama u drugoj godini u školskoj 2014/2015 godini u Novom Pazaru, Tutinu i Sjenici.

2.12. Uvidom u dopise u prilogu dopune pritužbe utvrđeno je da je 7. maja 2014. godine, opštinski prosvetni inspektor Opštinske uprave Sjenica, na zahtev Bošnjačkog nacionalnog vijeća izvršio inspekcijski nadzor u G. „J. L.” u S, u kojoj se u dva odeljenja izvodi pripremna nastava na bosanskom jeziku.

3. MOTIVI I RAZLOZI ZA DONOŠENjE MIŠLjENjA

3.1. Poverenica za zaštitu ravnopravnosti, prilikom odlučivanja u ovom predmetu, imala je u vidu navode iz pritužbe i antidiskriminacione i druge domaće i međunarodne propise.

Pravni okvir

3.2. Poverenik za zaštitu ravnopravnosti je samostalan, nezavisan i specijalizovan državni organ ustanovljen Zakonom o zabrani diskriminacije sa zadatkom da radi na suzbijanju svih oblika i vidova diskriminacije i ostvarivanju ravnopravnosti u društvenim odnosima. Nadležnost Poverenika za zaštitu ravnopravnosti široko je određena, u skladu sa međunarodnim standardima, kako bi se omogućilo da delotvorno i efikasno ostvaruje svoju ulogu. Jedna od osnovnih nadležnosti Poverenika jeste da prima i razmatra pritužbe zbog diskriminacije, daje mišljenja i preporuke u konkretnim slučajevima diskriminacije i izriče zakonom utvrđene mere. Pored toga, Poverenik je ovlašćen da predlaže postupak mirenja, kao i da pokreće sudske postupke za zaštitu od diskriminacije i podnosi prekršajne prijave zbog akata diskriminacije propisanih antidiskriminacionim propisima. Poverenik je, takođe, ovlašćen da upozorava javnost na najčešće, tipične i teške slučajeve diskriminacije i da organima javne vlasti preporučuje mere za ostvarivanje ravnopravnosti.

3.3. Poverenica za zaštitu ravnopravnosti ukazuje da je međunarodnim i domaćim propisima određeno da je Republika Srbija u obavezi da pripadnicima nacionalnih manjina omogući obrazovanje i vaspitanje na svom jeziku ili dvojezičnu nastavu ili izučavanje jezika nacionalne manjine sa elementima nacionalne istorije i kulture.

3.4. Potvrđivanjem Okvirne konvencije Saveta Evrope za zaštitu nacionalnih manjina Republika Srbija se obavezala da stvara potrebne uslove kako bi pripadnici nacionalnih manjina očuvali i razvijali svoju kulturu i sačuvali neophodne elemente svog identiteta, naime, religiju, jezik, tradicije i kulturno nasleđe (čl. 5), kao i da preduzme mere u oblasti obrazovanja i istraživanja kako bi se negovala kultura, jezik i vera nacionalnih manjina i većine (čl. 12).

3.5. Ustav Republike Srbije zabranjuje svaku diskriminaciju, neposrednu ili posrednu, po bilo kom osnovu, a naročito po osnovu rase, pola, nacionalne pripadnosti, društvenog porekla, rođenja, veroispovesti, političnog ili drugog uverenja, imovnog stanja, kulture, jezika, starosti, psihičkog ili fizičkog invaliditeta. Dalje, Ustav Republike Srbije garantuje pripadnicima nacionalnih manjina, pored ostalog i pravo na školovanje na svom jeziku u državnim ustanovama i ustanovama autonomnih pokrajina.

3.6. Ustavna zabrana diskriminacije bliže je razrađena Zakonom o zabrani diskriminacije, tako što je diskriminacija definisana kao svako neopravdano pravljenje razlike ili nejednako postupanje, odnosno propuštanje (isključivanje, ograničavanje ili davanje prvenstva), u odnosu na lica ili grupe kao i članove njihovih porodica, ili njima bliska lica, na otvoren ili prikriven način, a koji se zasniva na rasi, boji kože, precima, državljanstvu, nacionalnoj pripadnosti ili etničkom poreklu, jeziku, verskim ili političkim ubeđenjima, polu, rodnom identitetu, seksualnoj orijentaciji, imovnom stanju, rođenju, genetskim osobenostima, zdravstvenom stanju, invaliditetu, bračnom i porodičnom statusu, osuđivanosti, starosnom dobu, izgledu i članstvu u političkim, sindikalnim i drugim organizacijama i drugim stvarnim, odnosno pretpostavljenim ličnim svojstvima. Takođe, zabranjeno je licu ili grupi lica na osnovu njihovog ličnog svojstva, otežati ili onemogućiti upis u vaspitno-obrazovnu ustanovu, ili isključiti ih iz ovih ustanova, otežati ili uskratiti mogućnost praćenja nastave i učešća u drugim vaspitnim, odnosno obrazovnim aktivnostima, razvrstavati učenike po ličnom svojstvu, zlostavljati ih i na drugi način neopravdano praviti razliku i nejednako postupati prema njima.

3.7. Zakonom o osnovama sistema obrazovanja i vaspitanja zabranjena je diskriminacija, odnosno, aktivnosti kojima se ugrožavaju, omalovažavaju, diskriminišu ili izdvajaju lica, odnosno grupe lica, po osnovu: rasne, nacionalne, etničke, jezičke, verske ili polne pripadnosti, fizičkih i psihičkih svojstava, smetnji u razvoju i invaliditeta, zdravstvenog stanja, uzrasta, socijalnog i kulturnog porekla, imovnog stanja, odnosno političkog opredeljenja i podsticanje ili nesprečavanje takvih aktivnosti, kao i po drugim osnovima utvrđenim zakonom kojim se propisuje zabrana diskriminacije. Ovaj zakon propisuje da je diskriminacija lica ili grupe lica svako neposredno ili posredno, na otvoren ili prikriven način, isključivanje ili ograničavanje prava i sloboda, nejednako postupanje ili propuštanje činjenja, odnosno neopravdano pravljenje razlika povlađivanjem ili davanjem prvenstva, dok ne smatra diskriminacijom posebne mere koje su uvedene radi postizanja pune ravnopravnosti, zaštite i napretka lica, odnosno grupe lica koja se nalaze u nejednakom položaju.

3.8. Istim zakonom je propisano da se obrazovno-vaspitni rad ostvaruje na srpskom jeziku, da se za pripadnike nacionalne manjine obrazovno-vaspitni rad ostvaruje na maternjem jeziku i izuzetno može da se ostvaruje i dvojezično ili na srpskom jeziku, u skladu sa posebnim zakonom . Dalje, odredbama člana 25. propisano je da u obezbeđivanju uslova za ostvarivanje prava dece, učenika i odraslih na besplatno obrazovanje i drugih prava utvrđenih ovim zakonom, ministarstvo preduzima sve neophodne mere kojima se u potpunosti obezbeđuje ostvarivanje tih prava. Drugim stavom ovog člana, propisano je da ministarstvo obezbeđuje funkcionisanje sistema obrazovanja i vaspitanja, u skladu sa opštim principima i ciljevima obrazovanja i vaspitanja, između ostalog i tako što, vrši nadzor nad radom ustanova i zavoda.

3.9. Odredbama Zakona o osnovama sistema obrazovanja i vaspitanja propisano je da nastavne planove i programe osnovnog i srednjeg opšteg i umetničkog obrazovanja i vaspitanja, deo nastavnog plana i programa opšte obrazovnih predmeta srednjeg stručnog obrazovanja i obrazovanja odraslih, na predlog ministra, donosi Nacionalni prosvetni savet. Dalje je propisano da deo nastavnog plana i programa srednjeg stručnog obrazovanja i obrazovanja odraslih, na predlog Saveta za stručno obrazovanje i obrazovanje odraslih, donosi ministar, kao i da program osnovnog i srednjeg obrazovanja i vaspitanja za pripadnike nacionalnih manjina na predlog nacionalnog saveta nacionalne manjine i mišljenja Nacionalnog prosvetnog saveta, donosi ministar . Odredbama člana 24. propisano je da ako Nacionalni prosvetni savet, najkasnije u roku od tri meseca od dana prijema materijala, ne donese akt iz svoje nadležnosti, akt donosi ministarstvo.

3.10. Odredbama Zakona o zaštiti prava i sloboda nacionalnih manjina propisano je da pripadnici nacionalnih manjina imaju pravo na vaspitanje i obrazovanje na svom jeziku u institucijama predškolskog, osnovnog i srednjeg vaspitanja i obrazovanja, da je država dužna da stvori uslove za organizovanje obrazovanja na jeziku nacionalne manjine, a da je, dok ih ne obezbedi, dužna da obezbedi dvojezičnu nastavu ili izučavanje jezika nacionalne manjine sa elementima nacionalne istorije i kulture pripadnika nacionalne manjine. Dalje je propisano da se za ostvarivanje ovog prava može propisati određeni minimalni broj učenika, s tim da taj broj može biti manji od minimalnog broja učenika koji je zakonom propisan za obezbeđenje odgovarajućih oblika nastave i obrazovanja.

3.11. Zakonom o srednjem obrazovanju i vaspitanju propisano je da se upis učenika u prvi razred škole čiji je osnivač Republika Srbija, autonomna pokrajina, odnosno jedinica lokalne samouprave, vrši na osnovu konkursa, da zajednički konkurs za sve škole raspisuje ministarstvo i da konkurs sadrži i obaveštenje o jeziku na kojem se ostvaruje obrazovno-vaspitni rad.

3.12. Odredbama Zakona o osnovnom obrazovanju i vaspitanju i Zakona o srednjem obrazovanju i vaspitanju propisano je da kada se obrazovno-vaspitni rad ostvaruje i na jeziku nacionalne manjine, evidencija se vodi i na jeziku i pismu te nacionalne manjine, kao i da se javna isprava izdaje i na jeziku i pismu te nacionalne manjine.

Analiza navoda pritužbe i priloga sa aspekta antidiskriminacionih propisa

3.13. Imajući u vidu predmet ove pritužbe, u konkretnom slučaju potrebno je utvrditi da li je Ministarstvo prosvete, nauke i tehnološkog razvoja Republike Srbije, diskriminisalo učenike i učenice bošnjačke nacionalnosti na osnovu nacionalne pripadnosti, u pogledu mogućnosti za pohađanje nastave na bosanskom jeziku.

3.14. S obzirom da Ministarstvo prosvete, nauke i tehnološkog razvoja nije dostavilo traženo izjašnjenje na navode iz pritužbe, nije bilo moguće utvrđivati koji su razlozi bili presudni da ministarstvo ne preduzme sve što je u njegovoj nadležnosti da omogući učenicima bošnjačke nacionalnosti ostvarivanje prava na obrazovanje na maternjem jeziku. Ustavom Republike Srbije i zakonima je propisano da pripadnici nacionalnih manjina, pored ostalog, imaju pravo na školovanje na svom jeziku u državnim ustanovama i ustanovama autonomnih pokrajina i da je država dužna da stvori uslove za organizovanje obrazovanja na jeziku nacionalne manjina, a da je, dok ih ne obezbedi, dužna da obezbedi dvojezičnu nastavu ili izučavanje jezika nacionalne manjine sa elementima nacionalne istorije i kulture pripadnika nacionalne manjine. Takođe, zakonom je propisano da ministarstvo nadležno za poslove obrazovanja, preduzima sve neophodne mere kojim se u potpunosti obezbeđuje uslove za ostvarivanje prava dece, učenika i odraslih na besplatno obrazovanje i druga prava utvrđena zakonom.

3.15. Pravo pripadnika nacionalne manjine na obrazovanje na maternjem jeziku omogućava učenicima određene nacionalne manjine da se izraze na maternjem jeziku, da upoznaju nacionalnu istoriju i kulturnu baštinu na maternjem jeziku, ali i doprinosi očuvanju nacionalnog identiteta manjine. Domaćim i međunarodnim propisima utvrđeno je da je pravo na obrazovanje na maternjem jeziku zasnovano na izboru pripadnika nacionalne manjine. Domaćim i međunarodnim propisima utvrđeno je da je pravo na obrazovanje na maternjem jeziku zasnovano na izboru predstavnika nacionalne manjine. Stoga je neophodno pripadnicima nacionalne manjine omogućiti da se, najpre, izjasne da li žele obrazovanje na maternjem jeziku, a potom i obezbediti uslove da ostvare pravo na obrazovanje na maternjem jeziku. Rezultati anketa koje su sprovedene među učenicima i učenicama bošnjačke nacionalnosti, od aprila do avgusta 2013. godine, potvrdili su da u školama u Novom Pazaru, Tutinu, Sjenici i Prijepolju postoji zainteresovanost za nastavu na bosanskom jeziku. U tim slučajevima, kada je broj zainteresovane dece za nastavu na jeziku nacionalne manjine jednak ili veći od minimalnog broja dece koji je zakonom propisan, Ministarstvo prosvete, nauke i tehnološkog razvoja je dužno da obezbedi neophodne uslove da škola organizuje nastavu na jeziku manjine.

3.16. Poverenica za zaštitu ravnopravnosti konstatuje da utvrđivanje da li je ministarstvo vršilo nadzor nad radom obrazovno-vaspitnih ustanova prilikom uvođenja nastave na bosanskom jeziku, ne spada u nadležnost Poverenika za zaštitu ravnopravnosti. Međutim, potrebno je ukazati da je u dopuni pritužbe dostavljeno obaveštenje Prosvetnog inspektora Opštinske uprave u Sjenici o izvršenom inspekcijskom nadzoru u gimnaziji u Sjenici po zahtevu nacionalnog vijeća. Nadzor je izvršen u maju 2014. godine, po zahtevu iz aprila 2014. godine, a u obaveštenju je navedeno da se u gimnaziji organizuje pripremna nastava na bosanskom jeziku, na osnovu saglasnosti ministarstva. Ukoliko Bošnjačko nacionalno vijeće nije zadovoljno načinom na koji ministarstvo vrši nadzor nad radom obrazovno-vaspitnih ustanova, ima mogućnost da se obrati državnim organima u čijoj je nadležnosti kontrola zakonitosti rada organa uprave.

3.17. U nadležnost Ministarstva prosvete, nauke i tehnološkog razvoja u ostvarivanju prava pripadnika nacionalne manjine na obrazovanje na maternjem jeziku, spada i donošenje nastavnih planova i programa, kao i drugih akata za realizaciju zakonom propisanih prava. Odredbama Zakona o osnovama sistema obrazovanja i vaspitanja propisano je da Nacionalni prosvetni savet donosi nastavne planove i programe srednjeg opšteg i umetničkog obrazovanja, a Savet za stručno obrazovanje i obrazovanje odraslih predlaže ministru, kao donosiocu, deo nastavnih planova i programa za obrazovne profile, i to za stručne predmete. To znači da su za nastavne planove i programe u srednjem stručnom obrazovanju za jedan obrazovni profil nadležna dva donosioca nastavnog plana i programa: Nacionalni prosvetni savet za nastavne planove i programe opšteobrazovnih predmeta, a ministar za nastavne planove i programe stručnih predmeta, po pribavljenom mišljenju Saveta za stručno obrazovanje i obrazovanje odraslih. Takođe, ministar donosi program osnovnog i srednjeg obrazovanja i vaspitanja za pripadnike nacionalnih manjina, na predlog nacionalnog saveta nacionalne manjine i mišljenja Nacionalnog prosvetnog saveta. Dalje, propisano je da ako Nacionalni prosvetni savet, najkasnije u roku od tri meseca od dana prijema materijala. ne donese akt iz svoje nadležnosti, akt donosi ministar. Nastavni planovi i programi za srednje stručne škole na bosanskom jeziku nisu doneti i zbog toga nastavu na bosanskom jeziku u srednjim stručnim školama u Novom Pazaru, Tutinu, Sjenici i Prijepolju nije bilo moguće organizovati u skladu sa propisima. Poverenica za zaštitu ravnopravnosti ukazuje da je nedonošenjem nastavnog plana za srednje stručne škole na bosanskom jeziku, Ministarstvo prosvete, nauke i tehnološkog razvoja onemogućilo učenike/ce bošnjačke nacionalne manjine da se u srednjim stručnim školama obrazuju na bosanskom jeziku.

3.18. Nadalje, zakonom je propisano da se upis učenika u prvi razred srednje škole vrši na osnovu konkursa, koji raspisuje ministarstvo i da konkurs sadrži, između ostalog, obaveštenje o jeziku na kojem se ostvaruje obrazovno-vaspitni rad. Odlukom o upisu učenika u srednju školu za školsku 2014/2015 godinu broj 611-00-3038/2013-03 od 20. marta 2014. godine, čiji je sastavni deo Konkurs za upis učenika u prvi razred srednje škole u Republici Srbiji za školsku 2014/2015 godinu, propisano je da srednje škole vrše upis učenika za nastavu na srpskom jeziku, ukoliko u konkursu nije izričito naznačeno da će se u školi ili pojedinom odeljenju nastava organizovati na jeziku nacionalne manjine, odnosno dvojezično. Konkursom za upis učenika u prvi razred srednje škole u Republici Srbiji za školsku 2014/2015 godinu (na str. 96, 114 i 115) za srednje škole u Novom Pazaru, Prijepolju, Sjenici i Tutinu, nije izričito naznačeno da će bosanski jezik biti nastavni jezik u čitavoj školi ili pojedinim odeljenjima. Na ovaj način je onemogućeno da se organizuje nastava na bosanskom jeziku u školama u kojim su se učenici i učenice, još pre početka školske 2013/2014 godine, izjasnili da žele nastavu na bosanskom jeziku.

3.19. U skladu sa propisima, škola je obavezna da vodi evidenciju o učeniku, uspehu učenika, ispitima, obrazovno-vaspitnom radu i zaposlenima. Kada se obrazovno-vaspitni rad ostvaruje i na jeziku nacionalne manjine i evidencija se vodi na tom jeziku. Stoga, školska evidencija na bosanskom jeziku i izdavanje javnih isprava na tom jeziku deo je prava pripadnika/ca bošnjačke nacionalne manjina garantovano zakonom. S obzirom da Ministarstvo prosvete, nauke i tehnološkog razvoja ima obavezu da obezbedi funkcionisanje sistema obrazovanja i vaspitanja, obavezno je i da obezbedi potrebne obrasce za evidencije koje vodi škola. Ukoliko ministarstvo ne omogući vođenje školske evidencije na jeziku nacionalne manjine na kojem je organizovana nastava i izdavanje javnih isprava na tom jeziku, onemogućava pripadnike/ce nacionalne manjine u punom ostvarivanju prava na obrazovanje na maternjem jeziku.

3.20. Ministarstvo prosvete, nauke i tehnološkog razvoja, u okviru obezbeđivanja uslova za obavezno i besplatno osnovno obrazovanje, omogućilo je da jednom broju učenika i učenica osnovnih škola, pod određenim uslovima, neki od udžbenika budu besplatno dostupni. S obzirom na opštu ekonomsku krizu i na tešku materijalnu situaciju velikog dela stanovništva, projekat besplatnih udžbenika za osnovno obrazovanje i vaspitanje predstavlja značajnu pomoć porodicama čija deca se školuju. Zbog toga je potrebno da ovim projektom, poštujući načelo ravnopravnosti, bude obuhvaćen što veći broj dece i da niko ne bude izostavljen, bez obzira na nacionalnu pripadnost ili neko drugo lično svojstvo. Iz tog razloga je Ministarstvo prosvete, nauke i tehnološkog razvoja ima obavezu da svim učenicima i učenicama obezbedi jednake uslove za obrazovanje, odnosno, da prilikom dostavljanja Vladi Republike Srbije predloga u vezi sa besplatnim udžbenicima, uvrsti i udžbenike na manjinskim jezicima. U protivnom, postoji opasnost da grupe učenika i učenica koje nisu obuhvaćene ovom vrstom podrške od države, budu dovedene u nejednak položaj u odnosu na druge učenike i učenice.

3.21. Poverenica za zaštitu ravnopravnosti konstatuje da je, pored postojanja dobrog pravnog okvira i zakonom definisanih visokih standarda u zaštiti prava i sloboda pripadnika nacionalnih manjina, potrebno unaprediti položaj nacionalnih manjina, a da pogotovo postoji potreba za većom doslednošću u primeni i poštovanju postojećeg pravnog okvira. Naime, pravo pripadnika nacionalne manjine na obrazovanje, u sklopu sa drugim manjinskim pravima, pomaže očuvanju nacionalnog identiteta i sprečavanju asimilacije pripadnika nacionalne manjine. Istovremeno, proces obrazovanja i vaspitanja nosi potencijal jačanja međusobnog poštovanja i razumevanja različitih zajednica unutar jednog društva. Pravo očuvanja kolektivnog identiteta pomoću obrazovanja na jeziku manjine, mora da bude uravnoteženo sa potrebom integrisanja i učešća u široj državnoj zajednici. Cilj obrazovanja i vaspitanja jeste, pored sticanja kvalitetnih znanja i sposobnosti neophodnih za lično ostvarenje i aktivan rad i život u zajednici, poštovanje ravnopravnosti, unapređivanje tolerancije i uvažavanje različitosti.

3.22. Obezbeđivanje svih potrebnih uslova za ostvarivanje prava na obrazovanje na maternjem jeziku je u nadležnosti Ministarstva prosvete, nauke i tehnološkog razvoja. Radi realizacije prava na obrazovanje na jeziku manjine, potrebno je ispuniti određene preduslove za organizovanje nastave – doneti nastavne planove, programe, pravilnike i druge akte za operacionalizaciju potrebnih aktivnosti i mera, obezbediti udžbenike na jeziku manjine, obezbediti stručan nastavni kadar i potreban prostor za organizovanje nastave i na bosanskom jeziku i na srpskom jeziku, kao i dodatnu opremu i nastavna sredstava za ostvarivanje plana i programa obrazovanja i vaspitanja na bosanskom jeziku. Imajući u vidu da su preduslovi za organizovanje nastave u nadležnosti ministarstva, koje je u aktivnostima ostvarivanja nastave na bosanskom jeziku podržano Zaključkom Vlade Republike Srbije kojim je prihvaćen Izveštaj sa predlogom mera za ostvarivanje prava Bošnjaka na obrazovanje na maternjem jeziku u Republici Srbiji, Poverenica za zaštitu ravnopravnosti je mišljenja da Ministarstvo prosvete, nauke i tehnološkog razvoja nije preduzelo sve mere iz svoje nadležnosti koje se odnose na ostvarivanje prava učenika i učenica bošnjačke nacionalnosti na obrazovanje na maternjem jeziku.

3.23. Sagledavajući sve činjenice i okolnosti, Poverenica za zaštitu ravnopravnosti je mišljenja da je u konkretnom slučaju Ministarstvo prosvete, nauke i tehnološkog razvoja Republike Srbije prekršilo odredbe Zakona o zabrani diskriminacije.

4. MIŠLjENjE

Nepreduzimanjem mera iz svoje nadležnosti koje se odnose na ostvarivanje prava učenika i učenica bošnjačke nacionalnosti na obrazovanje na maternjem jeziku, Ministarstvo prosvete, nauke i tehnološkog razvoja je prekršilo odredbe Zakona o zabrani diskriminacije.

5. PREPORUKA

Poverenica za zaštitu ravnopravnosti preporučuje Ministarstvu prosvete, nauke i tehnološkog razvoja da:

5.1. Donese nastavne planove, programe i druge akte za operacionalizaciju potrebnih aktivnosti i mera, radi ostvarivanja prava na obrazovanje pripadnika bošnjačke nacionalne manjine na maternjem jeziku, a posebno nastavne planove i programe za srednje stručne škole za nastavu na bosanskom jeziku.

5.2. Dopuni Konkurs za upis učenika u prvi razred srednje škole u Republici Srbiji za školsku 2014/2015 godinu i odredi škole i broj odeljenja za nastavu na bosanskom jeziku u svim školama u kojima se dovoljan broj učenika izjasni da želi nastavu na bosanskom jeziku.

5.3. Preduzme sve potrebne mere iz svoje nadležnosti, kako bi se organizovala nastava na bosanskom jeziku, u školama u kojim rezultati ankete pokažu da postoji potreban broj zainteresovanih učenika/ca za pohađanje nastave na bosanskom jeziku.

5.4. Da ubuduće, u okviru obavljanja poslova iz svoje nadležnosti, ne krši antidiskriminacione propise.

Potrebno je da Ministarstvo prosvete, nauke i tehnološkog razvoja obavesti Poverenicu za zaštitu ravnopravnosti o planiranim merama u cilju sprovođenja ove preporuke, u roku od 30 dana od dana prijema mišljenja sa preporukom.

Protiv ovog mišljenja sa preporukom nije dopuštena žalba niti bilo koje drugo pravno sredstvo, jer se njime ne odlučuje o pravima i obavezama pravnih subjekata. Saglasno članu 40. Zakona o zabrani diskriminacije, ukoliko Ministarstvo prosvete, nauke i tehnološkog razvoja ne postupi po preporuci u roku od 30 dana, biće doneto rešenje o izricanju mere opomene, protiv kojeg nije dopuštena žalba, a za slučaj da ovo rešenje ne sprovede, Poverenica za zaštitu ravnopravnosti može o tome obavestiti javnost preko sredstava javnog informisanja i na drugi pogodan način.

POVERENICA ZA ZAŠTITU RAVNOPRAVNOSTI

dr Nevena Petrušić

Pritužba Bošnjačkog nacionalnog vijeća protiv Ministarstva prosvete zbog diskriminacije po osnovu nacionalne pripadnosti u oblasti obrazovanja i vaspitanja