br. 021-01-726/2022-02 datum:  20. 9. 2022.

Postupajući u okviru zakonom propisane nadležnosti[1] da prati sprovođenje zakona koji se tiču zabrane diskriminacije i upućuje preporuke mera organima javne vlasti i drugim licima za ostvarivanje ravnopravnosti i zaštite od diskriminacije, Poverenik za zaštitu ravnopravnosti upućuje medijskim kućama

PREPORUKU MERA ZA OSTVARIVANjE RAVNOPRAVNOSTI I ZAŠTITU OD DISKRIMINACIJE

Poverenik za zaštitu ravnopravnosti preporučuje medijskoj kući da:

– prilikom izveštavanja i objavljivanja tekstova i priloga o slovačkoj nacionalnoj manjini vodi računa da se ovim sadržajima ne zagovaraju ili podržavaju predrasude i drugi društveni obrasci ponašanja koji su zasnovani na stereotipima, a naročito da se u tim sadržajima ne upotrebljavaju izraze i fraze koje vređaju dostojanstvo Slovakinja i Slovaka, npr. kao što je korišćenje izraza „Zuska“.

Medijska kuća obavestiće Poverenika za zaštitu ravnopravnosti o preduzetim merama u cilju sprovođenja ove preporuke, u roku od 30 dana od dana prijema preporuke mera za ostvarivanje ravnopravnosti.

Protiv ove preporuke mera za ostvarivanje ravnopravnosti, u skladu sa zakonom, nije dopuštena žalba niti bilo koje drugo pravno sredstvo.

Obrazloženje

Povereniku za zaštitu ravnopravnosti obratilo se više građana i građanki ukazujući na tekstove u štampanim i online izdanjima medija, npr. „Vojvođanske priče: Kovačica – u Totica zlatne ruke“, „Vredne Zuske kućni budžet drže spremanjem prestoničkih stanova“, „Pokora ima plave oči“ i sl. u kojima se, kako navode, koriste pogrdni nazivi za pripadnice slovačke nacionalne manjine u Srbiji. Građani i građanke ukazuju da se u navedenim i sličnim tekstovima koriste izrazi kao što su „tòtica ž“ – pogrdni naziv za Slovakinju koji se u prošlosti koristio u mađarskom jeziku i koji je vremenom iz mađarskog jezika prešao u srpski i naziv „zuske“ – pogrdan naziv za Slovakinje u Vojvodini, jer u sredinama gde živi starosedelačko stanovništvo srpske nacionalnosti, ovaj termin predstavlja sinonim za „lake“ žene. Dalje se ukazuje da se ovakvim tekstovima i korišćenjem navedenim termina stvara i širi stereotip o Slovakinjama kao ženama koje se povezuju isključivo za poslove kućne pomoćnice.

Poverenik za zaštitu ravnopravnosti pre svega ukazuje da Ustav Republike Srbije^[2] zabranjuje svaku diskriminaciju, neposrednu ili posrednu, po bilo kom osnovu, a naročito po osnovu rase, pola, nacionalne pripadnosti, društvenog porekla, rođenja, veroispovesti, političnog ili drugog uverenja, imovnog stanja, kulture, jezika, starosti, psihičkog ili fizičkog invaliditeta. Odredbama člana 76. stav 2. zabranjena je bilo kakva diskriminacija zbog pripadnosti nacionalnoj manjini, dok je odredbama člana 81. propisano da Republika Srbija u oblasti obrazovanja, kulture i informisanja, podstiče duh tolerancije i međukulturalnog dijaloga i preuzima efikasne mere za unapređenje uzajamnog poštovanja, razumevanja i saradnje među svim ljudima koji žive na njenoj teritoriji.

Republika Srbija je ratifikovala Konvenciju o ukidanju svih oblika rasne diskriminacije[3], koja u članu 1. propisuje da se pojam rasna diskriminacija odnosi na svako razlikovanje, isključivanje, ograničavanje ili davanje prvenstva koji se zasniva na rasi, boji, precima, nacionalnom ili etničkom poreklu i koje ima za cilj ili za rezultat da naruši ili da ugrozi priznavanje, uživanje ili vršenje, pod jednakim uslovima, ljudskih prava i osnovnih sloboda u političkoj, privrednoj, socijalnoj, kulturnoj ili bilo kojoj drugoj oblasti javnog života. Odredbama člana 7. Konvencije države članice obavezuju se da preduzmu hitne i efikasne mere, naročito u oblasti nastave, vaspitanja, kulture i informisanja radi borbe protiv predrasuda koje vode rasnoj diskriminaciji, i pomaganja razumevanja, tolerancije i prijateljstva među narodima, rasnim ili etničkim grupama, kao i unapređenja ciljeva i načela Povelje Ujedinjenih nacija, Univerzalne deklaracije o ljudskim pravima, Deklaracije Ujedinjenih nacija o ukidanju svih oblika rasne diskriminacije i ove Konvencije.

Ustavna zabrana diskriminacije bliže je razrađena Zakonom o zabrani diskriminacije, koji u članu 4. propisuje da su svi jednaki i uživaju jednak položaj i jednaku pravnu zaštitu, bez obzira na lična svojstva, te da je svako dužan da poštuje načelo jednakosti, odnosno zabranu diskriminacije. Odredbama člana 12. ovog zakona zabranjeno je uznemiravanje, ponižavajuće postupanje i polno i rodno uznemiravanje, koje ima za cilj ili predstavlja povredu dostojanstva lica ili grupe lica na osnovu njihovog ličnog svojstva, a naročito ako se time stvara zastrašujuće, neprijateljsko, degradirajuće, ponižavajuće i uvredljivo okruženje, dok je odredbama člana 24. zabranjena diskriminacija nacionalnih manjina i njihovih pripadnika na osnovu nacionalne pripadnosti, etničkog porekla, verskih uverenja i jezika.

Zakonom o zaštiti prava i sloboda nacionalnih manjina[4] zabranjuje se svaki oblik diskriminacije na nacionalnoj, etničkoj, rasnoj i jezičkoj osnovi prema licima koja pripadaju nacionalnim manjinama.

Odredbom člana 75. Zakona o javnom informisanju i medijima[5] propisano je da se idejama, mišljenjem, odnosno informacijama, koje se objavljuju u medijima ne sme podsticati diskriminacija, mržnja ili nasilje protiv lica ili grupe lica zbog njihovog pripadanja ili nepripadanja nekoj rasi, veri, naciji, polu, zbog njihove seksualne opredeljenosti ili drugog ličnog svojstva, bez obzira na to da li je objavljivanjem učinjeno krivično delo. Takođe, članom 51. Zakona o elektronskim medijima[6] propisano je da se regulator stara da programski sadržaj pružaoca medijske usluge ne sadrži informacije kojima se podstiče, na otvoren ili prikriven način, diskriminacija, mržnja ili nasilje zbog rase, boje kože, predaka, državljanstva, nacionalne pripadnosti, jezika, verskih ili političkih ubeđenja, pola, rodnog identiteta, seksualne orijentacije, imovnog stanja, rođenja, genetskih osobenosti, zdravstvenog stanja, invaliditeta, bračnog i porodičnog statusa, osuđivanosti, starosnog doba, izgleda, članstva u političkim, sindikalnim i drugim organizacijama i drugih stvarnih, odnosno pretpostavljenih ličnih svojstava.

S obzirom na obraćanje građana povodom upotrebe termina „Totica“, Poverenik se najpre obratio Filološkom fakultetu u Beogradu – Katedri za slavistiku, a u vezi upotrebe i značenje termina „tot“ i „totica“ za pripadnike/ce slovačke nacionalne manjine. Tim povodom Filološki fakultet u Beogradu,  dostavio je dopis Povereniku u kojem navodi: „Uz pretpostavku da je reč o upotrebi pomenutih pojmova u srpskom jeziku, budući da u dopisu to nije jasno naznačeno, u Rečniku srpskohrvatskog književnog jezika (Matica srpska 1967-1976) pojam Tôt se definiše kao „mađarski pogrdan naziv za Slovaka“; saglasno tome Tòtica kao „mađarski pogrdni termin za Slovakinju.“ Dalje je navedeno da: „rečnici koji obrađuju leksiku srpskog jezika ne donose objašnjenja značenja navedenih pojmova“. Ovom prilikom Poverenik ukazuje da, imajući uvidu obraćanje pripadnika i pripadnica slovačke nacionalne manjine nesporno je da jedan broj njih ovaj izraz smatra uvredljivim iako je njegovo uvredljivo značenje prepoznato u mađarskom jeziku a ne i u srpskom.

Imajući u vidu važnost da se u javnom govoru ne upotrebljavaju reči ili izrazi koji mogu izazvati osećaj poniženja ili predstavljati povredu dostojanstva lica ili grupe lice na osnovu njihovog ličnog svojstva, Poverenik se obratio Nacionalnom savetu slovačke nacionalne manjine i održao sastanak sa predsednicom Saveta, kako bi razmotrio probleme u cilju daljeg preduzimanja mera. Nakon održanog sastanka, predsednica Nacionalnog savet je Povereniku dostavila reagovanje Nacionalnog saveta slovačke nacionalne manjine broj 01-80/2022-08 od 19. jula 2022. godine u kojem je između ostalog navedeno da je u prilogu objavljenom na Javnom servisu slovačko ime Zuzana odnosno, kako Slovaci od milošti nazivaju „Zuska“, koristi u pejorativnom smislu. U dopisu je navedeno da se na ovaj način direktno utiče na stvaranje stereotipnog mišljenja, odnosno svim Slovakinjama, koje obavljaju kućne poslove, sledi obraćanje nazivom „Zuske“ iz čega proizlazi da su sve kućne pomoćnice u gradovima pripadnice slovačke nacionalne manjine, te da Slovakinje ništa drugo ne znaju da rade, nego samo da čiste i kuvaju. U dopisu se dalje ukazuje da Nacionalni savet smatra da su prilozi u kojima se spaja pripadnost slovačke nacionalne manjine sa poslovima kućne pomoćnice, uvredljivi i nedopustivi, kako sa aspekta nacionalnog i etničkog, tako i sa aspekta rodne ravnopravnosti.

Nacionalni savet slovačke nacionalne manjine dopisom ukazuje da je Zuzana tradicionalno slovačko ime, jedno od najrasprostranjenijih među Slovacima i jedno od najlepših imena u Slovačkom narodu. Takođe, ukazuju da se ne zovu sve Slovakinje istim imenom niti se sve Slovakinje bave poslovima kućne pomoćnice. Među oko 50.000 pripadnika slovačke nacionalne manjine koji vekovima žive na ovim prostorima, svaka porodica ima minimalno jednu pripadnicu koja je stekla visoko obrazovanje i koja se bavi intelektualnim poslovima. Takođe, Savet ukazuje i na poznate Slovakinje, koje su se upravo zvale Zuzane i koje su trajno obeležile likovnu kulturu Slovaka u Srbiji. Zuzana Halupova, slikarka svetski poznate škole naive iz Kovačice i Zuzana Medveđova, prva akademska slikarka Slovakinja u Srbiji iz Bačkog Petrovca, koja je još pre stotinak godina studirala u slovačkoj Bratislavi. Nacionalni savet ukazuje da se njima ne ponose samo Slovaci u Srbiji, već u njihovo ime i Srbija širom sveta.

Nacionalni savet ovim povodom navodi i da su Slovaci ponosni na činjenicu da ih u našem društvu smatraju radnim, urednim i vrednim ljudima i da ni jedno zanimanje nije ponižavajuće dokle god se obavlja pošteno i vredno, međutim spornim prilozima se direktno vređaju žene, pripadnice slovačke nacionalne manjine, koje svojim radom i trudom pošteno zarađuju za život time što ih sve nazivaju „Zuskama“ a čime se ujedno izlaže ruglu najlepše slovačko žensko ime.

Takođe, Komisije za žalbe Saveta za štampu na sednici održanoj 26. maja 2022. godine izrekla je javnu opomenu portalu „Dnevnik.rs“ povodom teksta „Vredne Zuske budžet drže spremanjem prestoničkih stanova“ i utvrdila da su, po mišljenju Komisije, tekstom prekršene odredbe Kodeksa novinara Srbije jer su u tekstu izneti stereotipi po kojima su Slovakinje vredne kućne pomoćnice koje obavljaju samo takve poslove i posledično, da ništa drugo ne mogu da rade, kao i da upotreba izraza „zuske“ u tekstu uvredljiv za pripadnice slovačke manjine s aspekta plasiranja stereotipa o pripadnicama Slovačke nacionalne manjine[7].

Poverenik ukazuje da je uloga medija u promovisanju ravnopravnosti i smanjivanju diskriminacije značajna i veoma kompleksna. S jedne strane, mediji ukazuju na diskriminaciju, a sa druge, mogu podržavati predrasude i stereotipe ili, čak, biti u ulozi diskriminatora. Vrlo često, javnost ne prepoznaje diskriminaciju iskazanu u formi vica, humorističkih priloga i emisija, zbog čega se ne sme zanemariti značaj medija u oblikovanju javnog mnjenja i izgradnji stavova stanovništva, pogotovo mlađe populacije.

Potrebno je da su svi koji oblikuju javni život, među kojima i mediji poštuju propise i profesionalne standarde i da vode računa da li se tekstom, slikom ili rečju vređa dostojanstvo i stvara ponižavajuće i uvredljivo okruženje za neko lice ili grupu lica na osnovu određenog ličnog svojstva.

U vezi sa tim, Komitet ministara o medijima i obrazovanju Saveta Evrope, ukazao je da „mediji mogu da daju pozitivan doprinos borbi protiv netolerancije, posebno kada neguju kulturu razumevanja između različitih etničkih, kulturnih i verskih grupa u društvu”[8]. Kodeks novinara Srbije u odeljku Novinarska pažnja, navodi da novinar/ka mora biti svestan opasnosti od diskriminacije koju mogu da šire mediji i učiniće sve da izbegne diskriminaciju zasnovanu, između ostalog, na rasi, polu, starosti, seksualnoj orijentaciji, jeziku, veri, političkom i drugom mišljenju, nacionalnom ili društvenom poreklu.

Imajući uvidu sve navedeno, Poverenik za zaštitu ravnopravnosti, u skladu sa članom 33. stav 1. tačka 9. Zakona o zabrani diskriminacije, upućuje ovu preporuku mera medijskim kućama da prilikom izveštavanja i objavljivanja tekstova o slovačkoj nacionalnoj manjini ne upotrebljavaju stereotipne izraze i fraze koje imaju ili mogu imati diskriminatorno značenje, npr. kao što je izraz „Zuska“.

[1] Zakon o zabrani diskriminacije („Službeni glasnik RS”, broj 22/09 i 52/21), član 33. stav 1. tačka 9)

[2] „Službeni glasnik RS“, br. 98/06, 115/21i 16/22, član 21.

[3] Zakon o ratifikaciji Konvencije UN o ukidanju svih oblika rasne diskriminacije „Službeni list SFRJ – Međunarodni ugovori”, broj 31/67

[4] „Službeni list SRJ”, broj 11/02, „Službnei list SCG”, broj 1/03 – Ustavna povelja i „Službeni glasnik RS”, br. 72/09 – dr. zakon, 97/13-odluka US i 47/18, član 3.

[5] „­Službeni glasnik RS”, br. 83/14,58/15 i 12/16 – autentično tumačenje

[6] „­Službeni glasnik RS”, br. 83/14, 6/16 – dr. zakon i 129/21

[7] http://zalbe.rs/zalba/876  , pristupljeno 15. jula 2022. godine

[8] Preporuka R ° ( 97 ) Komiteta, 21 oktobar 1997.

POVERENICA ZA ZAŠTITU RAVNOPRAVNOSTI

Brankica Janković

Preporuka mera za ostvarivanje ravnopravnosti data medijskim kućama