br. 07-00-365/2015-02   datum: 27. 7. 2015.

Postupajući u okviru zakonom propisane nadležnosti da prati sprovođenje zakona koji se tiču zabrane diskriminacije i preporučuje organima javne vlasti i drugim licima mere za ostvarivanje ravnopravnosti (čl. 33. tač. 7. i 9. Zakona o zabrani diskriminacije, „Sl. glasnik RS”, br. 22/2009), Poverenica za zaštitu ravnopravnosti daje Gradskoj oštini Zemun

PREPORUKU MERA ZA OSTVARIVANjE RAVNOPRAVNOSTI

1. Gradska opština Zemun uzdržaće se od prinudnog iseljavanja stanovnika i stanovnica romskog naselja Grmeč u Zemunu, sve dok prethodno ne obezbedi alternativni smeštaj, po kvalitetu jednak ili viši od uslova stanovanja u tom naselju, koji mora da odgovara kriterijumima adekvatnog stanovanja u skladu sa međunarodnim standardima.

2. Gradska opština Zemun sprovešće celokupan proces zbrinjavanja i integracije stanovnika i stanovnica romskog naselja Grmeč u Zemunu, u saradnji i uz aktivno učešće tih lica, poštujući njihove potrebe i pravo na učešće u donošenju odluka u vezi sa svim pitanjima koja ih se tiču, uključujući preseljenje i način društvene integracije, saglasno međunarodnim standardima i smernicama za raseljavanje građana iz neformalnih naselja.

3. Gradska opština Zemun obavestiće Poverenicu za zaštitu ravnopravnosti o preduzetim merama, najkasnije u roku od 30 dana od dana prijema ove preporuke.

Protiv ove preporuke mera za ostvarivanje ravnopravnosti nije dopuštena žalba niti bilo koje drugo pravno sredstvo, jer se njome ne odlučuje o pravima i obavezama pravnih subjekata.

O b r a z l o ž e nj e

Postupajući u okviru nadležnosti propisanih čl. 33. Zakona o zabrani diskriminacije, Poverenica za zaštitu ravnopravnosti došla je do saznanja da je gradska opština Zemun otpočela pripreme za sprovođenje prinudnog iseljenja neformalnog romskog naselja Grmeč u Zemunu. Stanovnicima ovog naselja uručeno je rešenje građevinskog inspektora Odeljenja za inspekcijske poslove opštine Zemun, na osnovu koga su u obavezi da u roku od jednog dana uklone stambene objekte u kojima stanuju. Kada su se stekli zakonski uslovi za izvršnost ovog rešenja, stanovnicima je uručen i zaključak o dozvoli izvršenja, u kome je navedeno da će se izvršenje sprovesti prinudnim putem, preko drugog lica, a o njihovom trošku.

Stručna služba Poverenice za zaštitu ravnopravnosti obišla je 15. jula 2015. godine naselje Grmeč i obavila razgovor sa stanovnicima. Na osnovu razgovora i dokumentacije u koju je tom prilikom izvršen uvid, utvrđeno je da stanovnici ovog naselja nisu dobili nikakva obaveštenja o razlozima iseljenja, rokovima, alternativnom smeštaju niti bilo koje bliže informacije u vezi sa prinudnim rušenjem objekata u kojima stanuju i njihovim iseljavanjem.

Uprkos činjenici da su u naselju Grmeč stambeni objekti nelegalno izgrađeni i da su rešenja građevinskog inspektora Odeljenja za inspekcijske poslove opštine Zemun formalno zasnovana na odredbama Zakona o planiranju i izgradnji, Poverenica izražava zabrinutost zbog sve učestalije pojave rušenja nelegalnih objekata u kojima stanuju Romi, u neuporedivo većem broju slučajeva u odnosu na nelegalno izgrađene objekte u kojima stanuje većinsko stanovništvo. Ovakav selektivni pristup rešavanju problema nelegalno izgrađenih objekata izaziva ozbiljnu sumnju da je u pitanju strukturalna diskriminacija romske nacionalne manjine u Srbiji.

Poverenica za zaštitu ravnopravnosti ukazuje da nam predstoji usvajanje Zakona o legalizaciji održivih neformalnih romskih naselja, koji će pružiti instrumente za rešavanje ovog kompleksnog problema. Analizirajući prednacrt zakona, Poverenica je konstatovala da se radi o celovitom i kvalitetnom tekstu, koji nudi realna i optimalna rešenja sa precizno definisanim obavezama nadležnih organa. Pored toga, Poverenica takođe ukazuje da je ravnopravno ostvarivanje prava na adekvatan životni standard i adekvatno stanovanje garantovano brojnim međunarodnim dokumentima koji promovišu i garantuju ljudska i manjinska prava.

Ovo pravo je garantovano odredbama člana 25. stav 1. Univerzalne deklaracije o ljudskim pravima iz 1948. godine. Ratifikacijom Međunarodnog pakta o ekonomskim, socijalnim i kulturnim pravima iz 1966. godine, Republika Srbija se obavezala da će priznati svakom licu pravo na životni standard dovoljan za njega samog i njegovu porodicu, ubrajajući tu i dovoljnu količinu hrane, odeću i smeštaj, kao i stalno poboljšanje njegovih uslova života.

Okvirnom konvencijom za zaštitu nacionalnih manjina, u čl. 4. odeljka II, pripadnicima nacionalnih manjina garantovana je ravnopravnost pred zakonom i zabranjena je svaka diskriminacija. Takođe, Međunarodnom konvencijom o ukidanju svih oblika rasne diskriminacije propisana je obaveza država potpisnica da preduzmu, ako okolnosti to zahtevaju, u socijalnoj, ekonomskoj, kulturnoj i ostalim oblastima, posebne i konkretne mere za obezbeđivanje razvoja ili zaštite izvesnih rasnih grupa ili pojedinaca koji pripadaju ovim grupama radi garantovanja pod uslovima jednakosti, punog ostvarenja prava čoveka i osnovnih sloboda.

Takođe, Konvencija Ujedinjenih nacija o uklanjanju svih oblika diskriminacije žena, odredbom člana 14. obavezuje države da obezbede adekvatne životne uslove, posebno u pogledu stanovanja.

Istambulskom deklaracijom iz 1996. godine, koja je usvojena na drugoj UN Konferenciji o ljudskim naseljima, države su obavezane na postizanje ciljeva obezbeđenja stambenog prostora za sve stanovnike i uspostavljanje održivog razvoja ljudskih naselja u kontekstu progresivne urbanizacije u celom svetu. Na ovoj konferenciji usvojena je Habitat agenda, u kojoj je u članu 11. naglašeno da svako ima pravo na adekvatne životne standarde za sebe i svoju porodicu, uključujući pravo na adekvatno stanovanje i stalno poboljšanje životnih uslova. Prema ovom dokumentu, prava na stanovanje smatraju se progresivnim zakonskim obavezama, što podrazumeva da su države dužne da neprestano nastoje da ojačaju ekonomska, socijalna i kulturna prava, uključujući i pravo na adekvatno stanovanje. Ideja progresivne realizacije obavezuje državu da nastoji da što brže, što efikasnije i u potpunosti, ostvari pravo na stanovanje.

Revidirana Evropska socijalna povelja u članu 31. propisuje da bi se osiguralo delotvorno uživanje prava na stan, države treba da preduzmu mere sa ciljem unapređivanja pristupa stambenom smeštaju odgovarajućeg standarda, sprečavanje ili umanjivanje pojave beskućništva, kao i da učine da cene stambenog smeštaja budu dostupne onima koji nemaju dovoljno sredstava. Povelja o osnovnim pravima Evropske unije u članu 34. garantuje pravo na socijalnu pomoć i pomoć za stanovanje, kako bi se obezbedila dostojna egzistencija svima koji nemaju dovoljno sredstava.

Pored međunarodnih dokumenata i standarda, diskriminacija pripadnika romske nacionalne manjine zabranjena je i domaćim propisima.

Ustav Republike Srbije u čl. 21. zabranjuje svaku diskriminaciju, neposrednu ili posrednu, po bilo kom osnovu, a naročito po osnovu rase, pola, nacionalne pripadnosti, društvenog porekla, rođenja, veroispovesti, političkog ili drugog uverenja, imovnog stanja, kulture, jezika, starosti i psihičkog ili fizičkog invaliditeta. Članom 76. st. 3. Ustava Republika Srbije  propisano je da se ne smatraju diskriminacijom posebni propisi i privremene mere koje Republika Srbija može uvesti u ekonomskom, socijalnom, kulturnom i političkom životu, radi postizanja pune ravnopravnosti između pripadnika nacionalne manjine i građana koji pripadaju većini, ako su usmerene na uklanjanje izrazito nepovoljnih uslova života koji ih posebno pogađaju.

Ustavna zabrana diskriminacije bliže je razrađena Zakonom o zabrani diskriminacije, koji u čl. 4. propisuje da su svi jednaki i uživaju jednak položaj i jednaku pravnu zaštitu, bez obzira na lična svojstva, te da je svako dužan da poštuje načelo jednakosti, odnosno zabranu diskriminacije. Odredbom čl. 24. Zakona o zabrani diskriminacije zabranjena je diskriminacija nacionalnih manjina i njihovih pripadnika na osnovu nacionalne pripadnosti, etničkog porekla, verskih uverenja i jezika.

Zakon o zaštiti prava i sloboda nacionalnih manjina, pored opšte zabrane diskriminacije lica koja pripadaju nacionalnim manjinama, preporučuje mere za obezbeđenje ravnopravnosti u vidu propisa, pojedinačnih pravnih akata i mera u cilju popravljanja položaja lica koja pripadaju romskoj nacionalnoj manjini.

Republika Srbija, u cilju smanjenja razlike između pripadnika romske nacionalne manjine i ostalog stanovništva, donela je Strategiju za unapređivanje položaja Roma u Republici Srbiji. Jedan od glavnih ciljeva ove strategije jeste i poboljšanje uslova stanovanja pripadnika romske nacionalne manjine putem obezbeđivanja legalnog korišćenja stana i poseda, omogućavanja zdravog života porodice i pojedinca, olakšanja života žene i deteta, kao i obezbeđivanja adekvatnih uslova za način života koji je prihvatljiv Romima. Strategijom je propisano da se, između ostalog, ovi ciljevi mogu postići unapređenjem postojećeg broja stambenih jedinica i izgradnjom novih, pružanjem podrške kroz obrazovanje, povećanjem zaposlenosti i radnog angažovanja i pružanjem zdravstvene i socijalne pomoći. Takođe, u cilju poboljšanja uslova stanovanja pripadnika romske nacionalne manjine važnu ulogu imaju jedinice lokalne samouprave koje treba da odvoje pozicije u budžetu za rešavanje stambenih problema Roma, te u tom smislu treba izabrati lokacije koje imaju mogućnost priključenja na infrastrukturu (voda, struja, kanalizacija), na područjima koja su pogodna za stanovanje i u ekološki zdravom okruženju. Izričito je propisano da ove lokacije treba da omoguće integraciju, a ne da podstiču segregaciju ili diskriminaciju pripadnika romske nacionalne manjine.

Dokumentom „Osnovni principi i smernice u vezi evikcija i raseljavanja zasnovanih na razvoju”, koje je sačinio specijalni izvestilac Visokog komesara Ujedinjenih nacija, državama koje sprovede raseljavanje građana iz neformalnih naselja pružaju se saveti u vezi mera i procedura koje treba primeniti kako se raseljenja ne bi odvijala u suprotnosti sa postojećim međunarodnim standardima ljudskih prava. Ovaj dokument posebnu pažnju pridaje kako samom procesu raseljavanja, tako i procesu koji sledi nakon preseljenja, odnosno, propisani su kriterijumi adekvatnog stanovanja u alternativnom smeštaju koji se, između ostalog, odnose na: prostorije i infrastrukturu koja obuhvata pijaću vodu, energiju za kuvanje, grejanje i osvetljenje, sanitarne uređaje i prostorije za pranje, uslove za skladištenje hrane, kanalizaciju; stambeni prostor koji ispunjava uslove za stanovanje, pružajući stanovnicima adekvatan prostor, zaštitu od hladnoće, vlage, topline, kiše, kao i od građevinskih opasnosti ili izvora zaraze, garantujući fizičku bezbednost ukućana, pristup mogućnosti zapošljavanja, zdravstvenim uslugama, školama i socijalnim ustanovama. Prilikom odlučivanja da li je određeni alternativni smeštaj adekvatan za stanovanje, propisana je obaveza poštovanja određenih pravila koja se odnose na saradnju nadležnih organa sa raseljenim licima, uz njihovo puno učešće u procesu preseljenja. Takođe, propisano je da niko od raseljenih lica ne sme da trpi štetu u pogledu ljudskih prava, odnosno, prava na kontinuirano poboljšanje životnih uslova.

Poverenica podseća da međunarodni standardi u postupku preseljenja obuhvataju sprovođenje mera i poštovanje kriterijuma pre preseljenja, za vreme preseljenja i nakon preseljenja. S tim u vezi, treba napomenuti da Komitet UN za ekonomska, socijalna i kulturna prava u Opštem komentaru br. 7. navodi da evikcije, odnosno, rušenja ne treba da za posledicu imaju da pojedinac postane beskućnik ili podložan povredama drugih ljudskih prava i da država članica mora da preduzme sve odgovarajuće mere kako bi omogućila dostupan adekvatan alternativni smeštaj ili preseljenje. Evropski sud za ljudska prava stao je na stanovište da evikcija iz objekta, u slučaju kada organ javne vlasti nije obezbedio adekvatan alternativni smeštaj, predstavlja povredu prava na poštovanje privatnog i porodičnog života iz čl. 8 Evropske konvencije o ljudskim pravima. Poverenica podseća da je Amnesti Internešnel (Amnesty International) ukazivao u svojim izveštajima da Srbija treba da donese zakon o zabrani prinudnih iseljavanja, te da obezbedi adminstrativne smernice kojima bi se garantovalo da će eventualna buduća iseljavanja biti sprovedena u skladu sa međunarodnim standardima.

S druge strane, Poverenica ukazuje da postoje i takva romska naselja koja, iako nelegalno izgrađena, ispunjavaju uslove održivosti. Uvođenjem ovakvih naselja u pravno definisani status omogućio bi se razvoj i sprečavanje daljeg propadanja ovih naselja, bolji pristup stanovnica i stanovnika tih naselja javnim servisima i bolju socijalnu integraciju, te rešavanje problema u vezi sa očuvanjem zdrave životne sredine i izbegavanje konflikata u korišćenju zemljišta, etničkih tenzija i neravnopravnog statusa romske populacije. Davanje mogućnosti stanovnicama romskih naselja da legalizuju svoje stambene objekte, osim uvođenja pravne sigurnosti u ovu osetljivu oblast, ubrzao bi se proces ispravljanja istorijskih i socio-ekonomskih nepravdi prema Romkinjama i Romima u Srbiji i osigurao bi se put ka njihovoj bržoj socijalnoj i ekonomskoj integraciji.

Problem stanovanja Roma u Srbiji veoma je kompleksan, s obzirom da neadekvatni uslovi stanovanja i život u neformalnim naseljima znatno otežavaju pristup drugim ekonomskim i socijalnim pravima. Oko dve trećine romske populacije u Srbiji živi u nelegalnim naseljima u uslovima koji su daleko ispod standarda njihovih sugrađana. To ne predstavlja svestan izbor ili kulturološki uslovljen stil života, već je to strategija preživljavanja u lošim socioekonomskim uslovima. Poverenica za zaštitu ravnopravnosti podseća da je u skladu sa Opštim komentarom broj 4. Komiteta Ujedinjenih nacija za ekonomska, socijalna i kulturna prava, pitanje pravne sigurnosti stambenog statusa od centralnog značaja za ostvarivanje prava na adekvatno stanovanje jer od njega zavisi zaštita od prinudnih iseljenja, uznemiravanja i ometanja u uživanju prava na stanovanje.

Poverenica za zaštitu ravnopravnosti konstatuje da integracija pripadnika romske nacionalne manjine, uz obezbeđivanje adekvatnih i humanih uslova života, predstavlja jedan od najznačajnijih ciljeva i afirmativnih akcija u periodu koji se označava kao Dekada inkluzije Roma. Isključivanjem pripadnika romske populacije i zanemarivanjem njihovih potreba produbljuje se razlika između ove grupe ljudi i pripadnika većinskog stanovništva što dovodi do kršenja načela ravnopravnosti, odnosno, diskriminacije  i marginalizacije romskog stanovništva. Za ostvarenje jednakosti romske populacije i ostalog stanovništva potrebno je omogućiti pripadnicima romske nacionalne manjine jednako učešće u svim društvenim procesima, smanjenje siromaštva, obrazovanje, zapošljavanje, pravo na adekvatno stanovanje, hranu, vodu, zdravlje i bezbednost doma.

Stoga, radi ostvarenja pune ravnopravnosti pripadnika romske nacionalne manjine, Gradska opština Zemun, u svojstvu nosioca ovlašćenja lokalne samouprave, treba da preduzme sve neophodne mere u cilju integracije i unapređenja položaja Roma. Ovaj zadatak prvenstveno podrazumeva obezbeđivanje adekvatnog prostora za stanovanje, u skladu sa smernicama specijalnog izvestioca Visokog komesara Ujedinjenih nacija. Međutim, pored toga je važno imati na umu i da je potrebno obezbediti trajnije rešavanje egzistencijalnih problema romske populacije, i to unapređivanjem obrazovanja, povećavanjem mogućnosti zapošljavanja i efikasnim sistemom socijalne zaštite. U cilju postizanja ovih rezultata, a u skladu sa načelom jednakih prava i obaveza, gradska opština Zemun treba da konsultuje Rome koji stanuju u neformalnim naseljima i uvaži njihove potrebe, planove i mišljenje po pitanju integracije u društvo.

Ceneći utvrđene činjenice i pravne propise, Poverenica za zaštitu ravnopravnosti, saglasno čl. 33. tač. 9. Zakona o zabrani diskriminacije, upućuje preporuku gradskoj opštini Zemun, radi preduzimanja radnji kojima će uticati na smanjenje razlike između pripadnika romske nacionalne manjine koji stanuju u neformalnim naseljima i ostalog stanovništva, te omogućiti integraciju Roma u sve društvene procese u skladu sa antidiskriminacionim propisima i smernicama za unapređenje položaja Roma i ublažavanjem posledica raseljavanja.

POVERENICA ZA ZAŠTITU RAVNOPRAVNOSTI

Brankica Janković

Preporuka mera Gradskoj opštini Zemun zbog prinudnog iseljavanja stanovnika romskog naselja