br. 07-00-549/2021-02 datum: 22. 2. 2022.

MIŠLjENjE

Mišljenje je doneto u postupku povodom pritužbe Nacionalnog saveta bošnjačke nacionalne manjine protiv Ministarstva prosvete, nauke i tehnološkog razvoja (u daljem tekstu: Ministarstvo). U pritužbi je navedeno da se u tri udžbenika za srpski jezik za osmi razred osnovne škole nalazi tekst u kojem je navedeno da srpski jezik spada u južnoslovensku grupu jezika sa napomenom da Hrvati, Bošnjaci i neki Crnogorci ovaj jezik (srpski) nazivaju hrvatski, bosanski/bošnjački i crnogorski, čime se negira postojanje manjinskog jezika. U izjašnjenju Ministarstva prosvete, nauke i tehnološkog razvoja je navedeno da su Ministarstvo i Zavod za unapređivanje obrazovanja i vaspitanja u svemu postupili prema Zakonu o osnovama sistema obrazovanja i vaspitanja, Zakonu o udžbenicima i Pravilnikom o Standardima kvaliteta udžbenika i uputstvu za njegovo korišćenje, ali i prema mišljenju i dodatnom naučnom obrazloženju Odbora za standardizaciju srpskog jezika kao najreferentnijeg tela za tu oblast u Republici Srbiji. U toku postupka je utvrđeno je da Ministarstvo prosvete, nauke i tehnološkog razvoja odobrava rukopis udžbenika na predlog Zavoda za unapređivanje obrazovanja i vaspitanja, da odobrene udžbenike uvršćuje u katalog udžbenika, kao i da donosi rešenje o povlačenju udžbenika ili preduzima druge radnje u cilju izmene sadržaja udžbenika. Ministarstvo nije uzelo u obzir da je Zakonom o ratifikaciji Evropske povelje o regionalnim i manjinskim jezicima povelja postala sastavni deo pravnog poretka Republike Srbije i da, pored ostalih zakona Ministarstvo mora postupati i u skladu s ovim zakonom. Ministarstvo prosvete, nauke i tehnološkog razvoja nadležno je za odobravanje upotrebe udžbenika u obrazovnom procesu, ali ne i ocenu saglasnosti potvrđenih međunarodnih ugovora sa Ustavom. Poverenik za zaštitu ravnopravnosti dao je mišljenje da je Ministarstvo povredilo odredbe člana 6. i 24. Zakona o zabrani diskriminacije. Poverenik za zaštitu ravnopravnosti dao je Ministarstvu prosvete, nauke i tehnološkog razvoja preporuku da preduzme mere iz svoje nadležnosti propisane Zakonom o udžbenicima i Pravilnikom o načinu i postupku davanja stručne ocene i stručnog mišljenja o kvalitetu rukopisa udžbenika, priručnika i nastavnog materijala, dodatnih nastavnih sredstava, nastavnih pomagala, didaktičkih sredstava i didaktičkih igrovnih sredstava, u cilju izmene sadržaja da Hrvati, Bošnjaci i neki Crnogorci ovaj jezik (srpski) nazivaju hrvatski, bosanski/bošnjački i crnogorski u udžbenicima „Jezičko blago“, izdavača Novi Logos, „Dar reči“, izdavača Novi Logos i „Srpski jezik i jezička kultura“, izdavača EDUKA.

1. TOK POSTUPKA
   • Povereniku za zaštitu ravnopravnosti se pritužbom obratio Nacionalni savet bošnjačke nacionalne manjine protiv Ministarstva prosvete, nauke i tehnološkog razvoja zbog diskriminacije na osnovu nacionalne pripadnosti i jezika.
   • U pritužbi je, između ostalog, navedeno:

• da je Odbor za standardizaciju srpskog jezika, koji se nalazi pri Institutu za srpski jezik Srpske akademije nauka i umetnosti (SANU), doneo odluku u kojoj se južnoslovenski jezici dele na srpski, bugarski, makedonski i slovenački jezik, a da Bošnjaci spadaju među narode koji se koriste srpskim jezikom, ali ga nazivaju bosanskim/bošnjačkim;
• da je ovakvim postupanjem Odbora za standardizaciju srpskog jezika koje je odobrio Zavod za unapređivanje obrazovanja i vaspitanja, grubo prekršeni međunarodni i domaći propisi.
• da je Republika Srbija donošenjem Zakona o ratifikaciji Evropske povelje o regionalnim i manjinskim jezicima prihvatila Evropsku povelju o regionalnim i manjinskim jezicima kojim je bosanski jezik definisan kao manjinski jezik, čime se Republika Srbija obavezala na njegovo očuvanje i preduzimanje aktivnosti kako bi se zaštitio;
• da se negiranjem postojanja manjinskog jezika od najviših obrazovnih institucija, negira i samo postojanje nacionalne manjine, čime se grubo krše osnovna načela demokratskog društva i vrši teški oblik diskriminacije, kao i da se tome podučavaju deca u školama,
• da se ovaj sadržaj nalazi u:
• udžbeniku za osmi razred osnovne škole „Srpski jezik i jezička kultura“, autora dr Jelena Žurić, izdavač EDUKA d.o.o. Beograd;
• udžbeniku „Dar reči“, gramatika srpskog jezika za osmi razred osnovne škole, autora Slađane Savović i Jelene Srdić, izdavač Novi Logos, Beograd;
• udžbeniku „Jezičko blago“, gramatika srpskog jezika za osmi razred osnovne škole, autora Svetlane Slijepčević Bjelivuk, Nataše Stanković Šošo i Boška Suvajdžića, izdavač Novi Logos, Beograd.
  • U prilogu pritužbe dostavljene su fotokopije stranica navedenih udžbenika („Srpski jezik i jezička kultura“, „Dar reči“ i „Jezičko blago“).
  • Poverenik za zaštitu ravnopravnosti sproveo je postupak u cilju utvrđivanja pravno relevantnih činjenica i okolnosti, a u skladu sa članom 37. Zakona o zabrani diskriminacije^[1], pa je u toku postupka pribavljeno izjašnjenje Ministarstva prosvete, nauke i tehnološkog razvoja.
  • U izjašnjenju Ministarstva prosvete, nauke i tehnološkog razvoja broj 601-00-40/2021-20, između ostalog, navedeno je:
• da je Zavod za unapređivanje obrazovanja i vaspitanja (u daljem tekstu Zavod) 12. januara 2022. godine dao Ministarstvu prosvete, nauke i tehnološkog razvoja mišljenje povodom zahteva Poverenika da se izjasne na navode pritužbe;
• da Ministarstvo poslove koji se odnose na sadržaj odobrenih udžbenika poverava Zavodu za unapređivanje obrazovanja i vaspitanja u skladu sa Zakonom o osnovama sistema obrazovanja i vaspitanja;
• da je komisija Zavoda ustanovila da svaki izdavač temu podele južnoslovenskih jezika (koju su obavezni da obrade) obrađuju na različite načine, tako što različite jezike ubrajaju u ovu grupu, i zaključio da ova tema mora da se unifikuje;
• da pitanje istorije jezika i formiranje jezičkih grupa na osnovu lingvističkih osobenosti jezika spada u oblast neuke o jeziku i lingvistike, zbog čega je Zavod bio obavezan da prilikom regulisanja ove teme u udžbenicima pribavi mišljenje i tačnu formulaciju za regulisanje ove lingvističke teme u udžbenicima od relevantne naučne institucije – Odbora za standardizaciju srpskog jezika, koji pripada Institutu za srpski jezik Srpske akademije nauka i umetnosti, i čiji osnivači su Srpska akademija nauka i umetnosti, Crnogorska akademija nauka i umetnosti, Akademija nauka i umetnosti Republike Srpske, Institut za srpski jezik, Matica srpska, fakulteti iz Srbije, Republike Srpske i Crne Gore na kojima se izučava srpski jezik i Srpska književna zadruga.
• da je dobijeno mišljenje Odbora za standardizaciju srpskog jezika Ministarstvo prosledilo izdavačima;
• da je Zavod imao obavezu da prilikom unifikovanja ove lingvističke teme u udžbenicima postupi po navedenom mišljenju Odbora za standardizaciju srpskog jezika, u skladu sa odredbama Zakona o udžbenicima i Pravilnikom o Standardima kvaliteta udžbenika i uputstva o njihovoj upotrebi;
• da je u dopisu Odbora za standardizaciju srpskog jezika navedeno: „Stav Odbora za standardizaciju je da među južnoslovenske jezike treba navesti bugarski, makedonski, slovenački i srpski jezik. Uz srpski jezik u napomeni treba dati da Hrvati, Bošnjaci i neki Crnogorci ovaj jezik nazivaju hrvatski, bosanski/bošnjački i crnogorski.“
• da nisu tačni navodi pritužbe da je Odbor za standardizaciju naveo da „Bošnjaci spadaju među narode koji se koriste srpskim jezikom, ali ga nazivaju bosanskim/bošnjačkim“ i da takva formulacija ne postoji ni u jednom udžbeniku za 8. razred  koje je priložio Nacionalni savet bošnjačke nacionalne manjine, zbog čega je neosnovana i tvrdnja da se „negiranjem postojanja maternjeg jezika negira i samo postojanje nacionalne manjine i vrši teški oblik diskriminacije“;
• da je u svim udžbenicima za srpski jezik za 8. razred zastupljena lekcija „Jezici nacionalnih manjina“ u kojoj se nabrajaju jezici najdominantnijih nacionalnih manjina i gde je ubrojen i bosanski/bošnjački jezik;
• da jedna tema ne može na isti način biti obrađena u udžbeniku za 8. razred i u udžbeniku za srednju školu. Zato se u udžbenicima za 8. razred, prema programu nastave i učenja, daje samo osnovna podela južnoslovenskih jezika, a u udžbenicima za 2. razred gimnazije, prema programu nastave i učenja za srpski jezik za 2. razred gimnazije, daje se šire lingvističko, istorijsko i geopolitičko objašnjenje;
• da su Ministarstvo i Zavod u svemu postupili prema Zakonu o osnovama sistema obrazovanja i vaspitanja, Zakonu o udžbenicima i Pravilnikom o Standardima kvaliteta udžbenika i uputstvu za njegovo korišćenje, ali i prema mišljenju i dodatnom naučnom obrazloženju Odbora za standardizaciju srpskog jezika kao „najreferentnijeg tela za tu oblast u Republici Srbiji, te da će ceniti svaku promenu koju taj Odbor u naučnom poimanju bude imao“.
• da Ministarstvo obezbeđuje realizaciju celokupne nastave na jeziku nacionalnih manjina za pripadnike osam nacionalnih manjina, da realizuje nastavu programa maternjeg jezika sa elementima nacionalne kulture za pripadnike 16 nacionalnih manjina. Ukupno je 45.683 učenika u školskoj 2020/21. godini pohađalo nastavu na jeziku nacionalne manjine, od kog broja je 231 učenik pohađao nastavu na hrvatskom jeziku, a 14.760 učenika na bosanskom jeziku. Da su učenicima na raspolaganju ukupno 945 udžbeničkih jedinica, od kojih je 450 objavljeno po reformisanom programu nastave i učenja; na hrvatskom jeziku ukupno 85 udžbeničkih jedinica, dok je za nastavu na bosanskom jeziku raspoloživo 106 naslova.
  • U prilogu izjašnjenja Ministarstvo prosvete, nauke i tehnološkog razvoja dostavilo je: 1) dopis Odbora za standardizaciju srpskog jezika od 25. oktobra 2021. godine, 2) fotokopije stranica udžbenika „Srpski jezik“ za drugi razred gimnazije i srednjih stručnih škola, izdavač EDUKA; 2) fotokopije stranica udžbenika „Jezičko blago“ gramatika srpskog jezika za osmi razred osnovne škole, izdavača Logos; 4) fotokopije stranica udžbenika „Gramatika“ srpskog jezika i književnosti za drugi razred gimnazije; 5) fotokopije stranica udžbenika „Aplauz govoru“, udžbenik srpskog jezika za osmi razred osnovne škole; 6) „Srpski jezik i jezička kultura“, udžbenik sa vežbanjima za osmi razred osnovne škole.

2. ČINjENIČNO STANjE

• Uvidom u dopis Odbora za standardizaciju srpskog jezika od 22. oktobra 2021. godine koji je Odbor uputio Zavodu za unapređivanje obrazovanja i vaspitanja, utvrđeno je da je, između ostalog, navedeno: „Na upit Zavoda za unapređivanje obrazovanja i vaspitanja i Zavoda za udžbenike Odbor za standardizaciju je dva puta – prvi put 9. juna 2010. godine Zavodu za udžbenike, a drugi put 9. novembra 2020. godine Zavodu – uputio gotovo identičan odgovor: Od jezika nastalih raspadom srpskohrvatskog jezika među južnoslovenske jezike treba svrstati srpski jezik, a u napomeni navesti da ovaj jezik Hrvati nazivaju hrvatskim, Bošnjaci bosanskim/bošnjačkim, neki Crnogorci crnogorskim.“
• Uvidom u priloženu fotografiju udžbenika sa vežbanjima za osmi razred osnovne škole „Srpski jezik i jezička kultura“, izdavača EDUKA, utvrđeno je da je na strani 9 navedeno „(…) južnoslovensku grupu jezika čine: srpski*, slovenački, makedonski, bugarski i staroslovenski jezik, kao prvi slovenski književni jezik.“ Daljim uvidom je utvrđeno da je u dnu stranice, uokvireno i označeno * navedeno: „Podela je formulisana prema stavu Odbora za standardizaciju srpskog jezika: Hrvati, Bošnjaci i neki Crnogorci ovaj jezik nazivaju hrvatski, bosanski/bošnjački i crnogorski. Srpski/hrvatski/bosanski (u srpskoj nauci: bošnjački)/crnogorski – imaju istu dijalekatsku osnovu, govornici se lako razumeju, ali su od devedesetih godina dvadesetog veka sa raspadom SFRJ i formiranjem država od bivših republika proglašeni različitim književnim jezicima.“
• Uvidom u priloženu fotografiju udžbenika gramatika srpskog jezika za osmi razred osnovne škole „Dar reči“, izdavača Novi Logos, utvrđeno je da je na strani 14 navedeno da južnoslovensku jezičku grupu čine zapadni i istočni jezici, a da zapadne čine: srpski¹ i slovenački. Daljim uvidom utvrđeno je da je navedeno i „¹Hrvati, Bošnjaci i neki Crnogorci ovaj jezik nazivaju hrvatski, bosanski/bošnjački i crnogorski. Ova podela formulisana je prema stavu Odbora za standardizaciju srpskog jezika.“
• Uvidom u priloženu fotografiju udžbenika gramatika srpskog jezika za osmi razred osnovne škole „Jezičko blago“, izdavača Novi Logos, utvrđeno je da je u tabeli na strani 74 navedeno da su južnoslovenski jezici srpski jezik, slovenački jezik, makedonski jezik i bugarski jezik. Sa leve strane tabele nalaze se dve napomene koje su strelicama povezan sa tekstom o južnoslovenskim jezicima. U jednoj napomeni je navedeno: „Danas su po imenu nacionalni jezici hrvatski, crnogorski i bošnjački jezik, koji su na lingvističkom planu isključivo varijante vukovskog srpskog jezika.“, a u drugoj: „Hrvati jezik zovu hrvatskim, Bošnjaci bosanskim, a Crnogorci crnogorskim.“

3. MOTIVI I RAZLOZI ZA DONOŠENjE MIŠLjENjA

• Poverenik za zaštitu ravnopravnosti, prilikom davanja mišljenja u ovom predmetu, imao je u vidu navode iz pritužbe, izjašnjenja, priloge, kao i antidiskriminacione i druge domaće i međunarodne propise.

Pravni okvir

• Poverenik za zaštitu ravnopravnosti je ustanovljen Zakonom o zabrani diskriminacije^[2] kao samostalan državni organ, nezavisan u obavljanju poslova utvrđenih zakonom. Odredbama člana 33. Zakona o zabrani diskriminacije propisana je nadležnost Poverenika za zaštitu ravnopravnosti. Jedna od osnovnih nadležnosti Poverenika jeste da prima i razmatra pritužbe zbog diskriminacije, daje mišljenja i preporuke u konkretnim slučajevima diskriminacije i izriče zakonom utvrđene mere. Pored toga, Poverenik je ovlašćen da predlaže postupak mirenja, kao i da pokreće sudske postupke za zaštitu od diskriminacije i podnosi prekršajne prijave zbog akata diskriminacije propisanih antidiskriminacionim propisima. Poverenik je, takođe, ovlašćen da upozorava javnost na najčešće, tipične i teške slučajeve diskriminacije i da organima javne vlasti preporučuje mere za ostvarivanje ravnopravnosti.
• Ustav Republike Srbije^[3] zabranjuje svaku diskriminaciju, neposrednu ili posrednu, po bilo kom osnovu, a naročito po osnovu rase, pola, nacionalne pripadnosti, društvenog porekla, rođenja, veroispovesti, političnog ili drugog uverenja, imovnog stanja, kulture, jezika, starosti, psihičkog ili fizičkog invaliditeta.
• Ustavna zabrana diskriminacije bliže je razrađena Zakonom o zabrani diskriminacije^[4], kojim je diskriminacija definisana kao svako neopravdano pravljenje razlike ili nejednako postupanje, odnosno propuštanje (isključivanje, ograničavanje ili davanje prvenstva), u odnosu na lica ili grupe kao i članove njihovih porodica, ili njima bliska lica, na otvoren ili prikriven način, a koja se zasniva, između ostalog i na nacionalnoj pripadnosti ili etničkom poreklu i jeziku. Odredbama člana 24. zabranjena je diskriminacija nacionalnih manjina i njihovih pripadnika na osnovu nacionalne pripadnosti, etničkog porekla, verskih uverenja i jezika.
• Republika Srbija je ratifikovala Evropsku povelju o regionalnim i manjinskim jezicima^[5]. Odrebama člana 2. Povelje propisanoje da svaka država preuzima obavezu da primeni odredbe drugog dela (Povelje) na sve regionalne ili manjinske jezike koji se govore na njenoj teritoriji i koji su u skladu sa definicijom sadržanom u članu 1. Povelje. Odredbama člana 3. Povelje propisano je da će svaka država ugovornica u svom instrumentu ratifikacije, prihvatanja ili odobravanja ove povelje precizirati svaki od regionalnih ili manjinskih jezika ili zvanični jezik koji je manje u upotrebi na onoj teritoriji ili njenom delu za koje želi da obezbedi primenu odredaba odabranih u skladu sa drugim stavom člana 2 Povelje. Članom 7. Povelje propisano je da po pitanju regionalnih ili manjinskih jezika, u okviru teritorije na kojima su ti jezici u upotrebi i u skladu sa situacijom svakog od tih jezika, države članice grade svoju politiku, zakonodavstvo i praksu na ciljevima i načelima među kojima je i priznanje regionalnih ili manjinskih jezika kao izraz kulturnog bogatstva. Dalje je propisano da države članica preuzimaju obavezu da na odgovarajući način unaprede međusobno razumevanje između svih jezičkih grupa unutar zemlje i da tu posebno uključe poštovanje, razumevanje i trpeljivost u odnosu na regionalne ili manjinske jezike u okviru procesa obrazovanja. Članom 3. Zakona o ratifikaciji povelje propisano je da u skladu sa članom 2. stav 2. Evropske povelje o regionalnim ili manjinskim jezicima, Srbija i Crna Gora prihvataju da se u Republici Srbiji za albanski, bosanski, bugarski, mađarski, romski, rumunski, rusinski, slovački, ukrajinski i hrvatski jezik primenjuju član 8. stav 1. a (iii), a (iv), b (iv), c (iv), d (iv), e (ii), f (iii), g; član 9. stav 1. a (ii), a (iii), b (ii), c (ii), d, stav 2. a, b, c, stav 3, član 10. stav 1. a (iv), a (v), c, stav 2. b, c, d, g, stav 3. c, stav 4 c, stav 5. član 11. stav 1. a (iii), b (ii), c (ii), d, e (i), f (ii), stav 2. i stav 3; član 12. stav 1. a, b, c, f, stav 2; član 13. stav 1. c; član 14. a i b.
• Odredbama člana 13. stav 2 Zakona o udžbenicima[6] propisano je da udžbenik, priručnik, elektronski dodatak uz udžbenik, dodatno nastavno sredstvo, didaktičko sredstvo i didaktičko igrovno sredstvo svojim sadržajem ili oblikom ne sme da diskriminišu ili dovede u neravnopravan položaj grupe i pojedince ili da podstiču na takvo ponašanje, u skladu sa zakonom kojim se uređuje zabrana diskriminacije.

Odredbama člana 18. ovog zakona propisano je da radi postizanja kvalitetnog i uravnoteženog obrazovanja i vaspitanja, zasnovanog na tekovinama i dostignućima savremene nauke, prilagođenog psihofizičkim, uzrasnim i ličnim obrazovnim potrebama svakog deteta, učenika i odraslog, udžbenik mora da bude usklađen sa Standardima kvaliteta udžbenika (u daljem tekstu: Standardi). Standardi predstavljaju uslove koji se odnose na sadržinu, pedagoško-psihološke zahteve, didaktičku i metodičku obradu, jezičke zahteve, izradu, grafičku, likovnu i tehničku opremljenost udžbenika, zavisno od oblika, medija i namene. Ispunjenost Standarda predstavlja osnov za donošenje stručne ocene kvaliteta rukopisa udžbenika i ekspertskog mišljenja.

Odredbama člana 22. propisano je da zahtev za odobravanje rukopisa udžbenika izdavač podnosi Ministarstvu i uz zahtev izdavač podnosi, između ostalog i rukopis udžbenika i elaborat koji sadrži tri stručne ocene kvaliteta rukopisa udžbenika koji daje recenzentska komisija izdavača. Ministarstvo dostavlja Zavodu za unapređivanje obrazovanja i vaspitanja četiri primerka rukopisa udžbenika i elaborata u štampanoj i elektronskoj formi u propisanom roku. Odredbama člana 23. propisano je da stručnu ocenu o kvalitetu rukopisa udžbenika daje komisija koju iz reda zaposlenih obrazuje Zavod za unapređivanje obrazovanja i vaspitanja, odnosno Pokrajinski zavod. Zavod, odnosno Pokrajinski zavod na osnovu obrazložene stručne ocene, daje predlog da se prihvati ili odbije zahtev za odobravanje rukopisa i dostavlja ga Ministarstvu.

Odredbama člana 28. propisano je da ministar odobrava rukopis udžbenika na predlog Zavoda, odnosno na osnovu ekspertskog mišljenja, ako je sproveden postupak ekspertize rukopisa udžbenika.

• Odredbama Pravilnika o načinu i postupku davanja stručne ocene i stručnog mišljenja o kvalitetu rukopisa udžbenika, priručnika i nastavnog materijala, dodatnih nastavnih sredstava, nastavni pomagala, didaktičkih sredstava i didaktičkih igrovnih sredstava[7] propisuje se način i postupak po kojem Komisija za ocenu rukopisa udžbenika daje stručnu ocenu kvaliteta rukopisa udžbenika (član 1. stav 1). Odredbama člana 4. ovog pravilnika propisano je da Komisija pre donošenja Stručne ocene procenjuje da li rukopis omogućava ostvarivanje principa jednakih mogućnosti, odnosno da li ima diskriminatorni sadržaj i/ili oblik, u skladu sa članom 11. Zakona o udžbenicima[8], o čemu Zavod, odnosno Pokrajinski zavod, mogu zatražiti mišljenje državnog organa nadležnog za ravnopravnost i zaštitu od diskriminacije. Ukoliko Komisija proceni, odnosno nadležni državni organ utvrdi da rukopis udžbenika ne omogućava sprovođenje principa jednakih mogućnosti, odnosno da ima diskriminatorni sadržaj i/ili oblik, prekida se postupak davanja stručne ocene rukopisa udžbenika, o čemu Zavod, odnosno Pokrajinski zavod, istovremeno obaveštava izdavača i Ministarstvo prosvete, nauke i tehnološkog razvoja, odnosno organ autonomne pokrajine nadležan za poslove obrazovanja.
• Odredbama člana 3. Zakona o zaštiti prava i sloboda nacionalnih manjina^[9] zabranjen je svaki oblik diskriminacije, na nacionalnoj, etničkoj, rasnoj, jezičkoj, verskoj i svakoj drugoj osnovi, prema nacionalnim manjinama i licima koja pripadaju nacionalnim manjinama. Ovim zakonom propisana su i prava pripadnika nacionalnih manjina na očuvanje posebnosti među kojima su i pravo na upotrebu maternjeg jezika, službena upotreba jezika i pisma, objavljivanje zakona na jezicima nacionalnih manjina, pravo na negovanje kulture i tradicije, školovanje na maternjem jeziku, javno obaveštavanje na jezicima nacionalnih manjina.

Analiza navoda pritužbe i izjašnjenja sa aspekta antidiskriminacionih propisa

• Imajući u vidu sadržinu pritužbe, kao i nadležnost Poverenika za zaštitu ravnopravnosti, zadatak Poverenika bio je da ispita da li udžbenici srpskog jezika za osmi razred „Jezičko blago“, izdavača Novi Logos, „Dar reči“, izdavača Novi Logos i „Srpski jezik i jezička kultura“, izdavača EDUKA sadrže sadržaj koji u nepovoljniji položaj stavlja pripadnike bošnjačke nacionalne manjine.
• U oktobru 2021. godine Nacionalni savet hrvatske nacionalne manjine se obratio Povereniku ukazujući da je u nekoliko udžbenika za osmi razred osnovne škole navedeno definicija kojom se negira postojanje hrvatskog jezika. S tim u vezi, a kako nije bila podneta pritužba, Poverenik je koristeći zakonsko ovlašćenje iz člana 33. tačka 9. Zakona o zabrani diskriminacije Ministarstvu prosvete, nauke i tehnološkog razvoja uputio (opštu) preporuku mera za ostvarivanje ravnopravnosti i zaštitu od diskriminacije broj 07-00-542/2021-02 od oktobra 2021. godine. Ministarstvu je tada preporučeno da preduzme mere i aktivnosti iz svoje nadležnosti u cilju provere odobrenih udžbenika iz srpskog jezika za osmi razred osnovne škole u pogledu sadržaja koji se odnosi na jezike i njegove usklađenosti sa antidiskriminacionim propisima i ratifikovanom Evropskom poveljom o regionalnim ili manjinskim jezicima. Povodom ove preporuke mera Ministarstvo je Povereniku dostavilo dopis Zavoda za unapređivanje obrazovanja i vaspitanja broj 1535/2021 od 9. novembra 2021. godine u kojem je, između ostalog navedeno da je Zavod postupao u skladu sa Zakonom o osnovama sistema obrazovanja i vaspitanja, Zakonom o udžbenicima i Pravilnikom o Standardima kvaliteta udžbenika i uputstvom za njihovo korišćenje, kao i prema mišljenju Odbora za standardizaciju srpskog jezika, i da će Zavod ceniti svako eventualno uputstvo koje bude dobio od Ministarstva za postupanje po ovom pitanju. Ministarstvo se zatim Povereniku obratilo i dopisom broj 601-00-40/2021-20 od 14. januara 2022. godine, za koji je označilo da predstavlja obaveštenje o postupanju po već datoj opštoj preporuci mera za ostvarivanje ravnopravnosti i zaštitu od diskriminacije, tako i izjašnjenje na navode pritužbe Nacionalnog saveta bošnjačke nacionalne manjine a u vezi sa konkretnim udžbenicima. U ovom izjašnjenju Ministarstvo je takođe navelo da su Ministarstvo i Zavod u svemu postupili prema Zakonu o osnovama sistema obrazovanja i vaspitanja, Zakonu o udžbenicima i Pravilnikom o Standardima kvaliteta udžbenika i uputstvu za njegovo korišćenje, ali i prema mišljenju i dodatnom naučnom obrazloženju Odbora za standardizaciju srpskog jezika kao „najreferentnijeg tela za tu oblast u Republici Srbiji, te da će ceniti svaku promenu koju taj Odbor u naučnom poimanju bude imao“.
• Iz procedure propisane zakonom i podzakonskim propisima evidentno je da Ministarstvo prosvete, nauke i tehnološkog razvoja odobrava rukopis udžbenika na predlog Zavoda za unapređivanje obrazovanja i vaspitanja, da odobrene udžbenike uvršćuje u katalog udžbenika, kao i da donosi rešenje o povlačenju udžbenika ili preduzima druge radnje u cilju izmene sadržaja udžbenika.
• Analizom teksta udžbenika nesporno je da sva tri navedena udžbenika sadrže tekst u kojem je navedeno da srpski jezik spada u južnoslovensku grupu jezika i da je u napomeni naznačeno da Hrvati, Bošnjaci i neki Crnogorci ovaj jezik (srpski) nazivaju hrvatski, bosanski/bošnjački i crnogorski. Takođe, nesporno je i da je Odbor za standardizaciju srpskog jezika u svom dopisu koji je uputio Zavodu za unapređivanje vaspitanja i obrazovanja naveo: „Od jezika nastalih raspadom srpskohrvatskog jezika među južnoslovenske jezike treba svrstati srpski jezik, a u napomeni navesti da ovaj jezik Hrvati nazivaju hrvatskim, Bošnjaci bosanskim/bošnjačkim, neki Crnogorci crnogorskim.“
• Ratifikovanjem Evropske povelje o regionalnim ili manjinskim jezicima prepoznat je bosanski jezik kao manjinski jezik. Bošnjačkoj nacionalnoj manjini priznata su prava koja su Ustavom Republike Srbije i zakonom zagarantovana pripadnicima nacionalnih manjina, među kojima je i pravo na upotrebu maternjeg jezika i pisma, školovanje na maternjem jeziku, pravo na negovanje kulture i tradicije, objavljivanje zakona i javno obaveštavanje na jeziku nacionalne manjina.
• Ustavom Republike Srbije propisano je da su potvrđeni međunarodni ugovori i opšteprihvaćena pravila međunarodnog prava deo pravnog poretka Republike Srbije i da potvrđeni međunarodni ugovori ne smeju biti u suprotnosti sa Ustavom (član 194. stav 4). Zakonom o ratifikaciji Evropske povelje o regionalnim ili manjinskim jezicima Evropska povelja je postala deo pravnog poretka Republike Srbije i zbog toga Ministarstvo mora poštovati povelju u jednakoj meri kao i Zakon o osnovama sistema obrazovanja i vaspitanja i Zakon o udžbenicima. Ustavni sud odlučuje o saglasnosti zakona i drugih opštih akata sa Ustavom i saglasnost potvrđenih međunarodnih ugovora sa Ustavom (član 167 Ustava RS). Zavod za unapređivanje obrazovanja i vaspitanja, u okviru Centra za razvoj programa i udžbenika, obavlja stručne poslove među kojima i pripremu standarda kvaliteta udžbenika i predlaganje ministru odobravanje udžbenika osnovnog i srednjeg opšteg i umetničkog obrazovanja i vaspitanja[10]. Takođe, i u skladu sa članom 23. Zakonom o udžbenicima, Zavod, odnosno stručna komisija koju obrazuje Zavod za unapređivanje obrazovanja i vaspitanja, daje stručnu ocenu kvaliteta rukopisa udžbenika. Dakle, Zavod, preko svojih organizacionih jedinica i stručnih komisija, može davati stručnu ocenu kvaliteta teksta udžbenika, odnosno sadržaja udžbenika, ali ne i ocenu saglasnosti potvrđenih međunarodnih ugovora sa Ustavom.
• Analizom navoda izjašnjenja Ministarstva prosvete, nauke i tehnološkog razvoja jasno je da je Ministarstvo prilikom odobravanja rukopisa udžbenika dužno da postupa prema Zakonu o osnovama sistema obrazovanja i vaspitanja, Zakonu o udžbenicima i Pravilniku o Standardima kvaliteta udžbenika i uputstvu za njegovo korišćenje. Iako je pitanje podele južnoslovenskih jezika pitanje iz oblasti nauke o jeziku i lingvistike, Ministarstvo je obavezno da poštuje sve važeće propise Republike Srbije. U vezi sa tim, Ministarstvo je moralo da uzme u obzir da je Zakonom o ratifikaciji Evropske povelje o regionalnim ili manjinskim jezicima Republika Srbija prihvatila bosanski jezik kao jezik nacionalne manjine, te da u tom svetlu odobrava udžbenik i razmatra data mišljenja, samim tim i mišljenje Odbora za standardizaciju srpskog jezika sa stanovišta lingvistike.
• Iz takvih tvrdnji sadržanih u udžbeniku, učenici osnovne škole mogu stvoriti pogrešan zaključak da ne postoje druge razlike među jezicima izuzev naziva, čime se omalovažava zalaganje pripadnika nacionalne manjine za ostvarivanje zagarantovanih kolektivnih prava na upotrebi maternjeg jezika, informisanje i obrazovanje na maternjem jeziku. Obrazovnim sadržajem kojim se jezik nacionalne manjine izjednačava sa jezikom većinskog stanovništva druge nacionalnosti ne doprinosi obavezi države da na odgovarajući način unapredi međusobno razumevanje između svih jezičkih grupa unutar zemlje i da u skladu sa Evropskom poveljom tu posebno uključi poštovanje, razumevanje i trpeljivost u odnosu na regionalne ili manjinske jezike u okviru procesa obrazovanja, na šta se Republika Srbija obavezala ratifikacijom.
• Povodom navoda Ministarstva da obezbeđuje realizovanje nastave na jezicima nacionalnih manjina, Poverenik ukazuje da su pravo na obrazovanje na maternjem jeziku kolektivno manjinsko pravo pripadnika nacionalnih manjina zagarantovano Ustavom Republike Srbije i Zakonom o zaštiti prava i sloboda nacionalnih manjina[11] i da je realizacija nastave na maternjem jeziku i slušanje predmeta Maternji jezik/govor sa elementima nacionalne kulture, obaveza Ministarstva prosvete, nauke i tehnološkog razvoja u ostvarivanju ovih zagarantovanih prava.
• Imajući u vidu sve navedeno Poverenik za zaštitu ravnopravnosti je dao mišljenje da Ministarstvo prosvete, nauke i tehnološkog razvoja odgovorno što su udžbenici sa ovakvim sadržajem odobreni za korišćenje u obrazovnom procesu čime su povređene odredbe člana 6. i 24. Zakona o zabrani diskriminacije.

4. MIŠLjENjE

Ministarstvo prosvete, nauke i tehnološkog razvoja kao nadležno ministarstvo za odobravanje upotrebe udžbenika u obrazovnom procesu, povredilo je odredbe člana 6. i 24. Zakona o zabrani diskriminacije, odobravanjem dela sadržaja koji se odnosi na jezik, u udžbenicima za srpski jezik za osmi razred osnovne škole „Jezičko blago“, izdavača Novi Logos, „Dar reči“, izdavača Novi Logos i „Srpski jezik i jezička kultura“, izdavača EDUKA.

5. PREPORUKA

Poverenik za zaštitu ravnopravnosti, na osnovu člana 33. stava 1. tačka 2. Zakona o zabrani diskriminacije, preporučuje Ministarstvu prosvete, nauke i tehnološkog razvoja da:

5.1. Preduzme mere iz svoje nadležnosti propisane Zakonom o udžbenicima i Pravilnikom o načinu i postupku davanja stručne ocene i stručnog mišljenja o kvalitetu rukopisa udžbenika, priručnika i nastavnog materijala, dodatnih nastavnih sredstava, nastavnih pomagala, didaktičkih sredstava i didaktičkih igrovnih sredstava, u cilju izmene sadržaja da Hrvati, Bošnjaci i neki Crnogorci ovaj jezik (srpski) nazivaju hrvatski, bosanski/bošnjački i crnogorski u udžbenicima „Jezičko blago“, izdavača Novi Logos, „Dar reči“, izdavača Novi Logos i „Srpski jezik i jezička kultura“, izdavača EDUKA.

Potrebno je da Ministarstvo prosvete, nauke i tehnološkog razvoja obavesti Poverenika za zaštitu ravnopravnosti o planiranim merama u cilju sprovođenja ove preporuke, u roku od 30 dana od dana prijema mišljenja sa preporukom.

Protiv ovog mišljenja sa preporukom nije dopuštena žalba niti bilo koje drugo pravno sredstvo, jer se njime ne odlučuje o pravima i obavezama pravnih subjekata. Saglasno članu 40. Zakona o zabrani diskriminacije, ukoliko Ministarstvo prosvete, nauke i tehnološkog razvoja ne postupi po preporuci u roku od 30 dana, biće doneto rešenje o izricanju mere opomene, protiv kojeg nije dopuštena žalba, a za slučaj da ovo rešenje ne sprovede, Poverenik za zaštitu ravnopravnosti može o tome obavestiti javnost preko sredstava javnog informisanja i na drugi pogodan način.

[1] „Službeni glasnik RS”, broj 22/09 i 52/2021

[2] Zakon o zabrani diskriminacije, član 1. stav 2.

[3] „Službeni glasnik RS“, broj 98/06, član 21.

[4] član 2.

[5] Zakon o ratifikaciji Evropske povelje o regionalnim ili manjinskim jezicima („Službeni list SCG – Međunarodni ugovori“, broj 18/05)

[6] „Službeni glasnik RS“, br. 27/18

[7] „Službeni glasnik RS“, br. 75/16

[8] Pravilnik nije usklađen sa Zakonom o udžbenicima koji je donet 2018. godine, zbog čega pravilnik upućuje na član 11. Zakona o udžbenicima (“Službeni glasnik RS“, br. 68/15 i 113/17 – dr. zakon) koji propisuje jednake mogućnosti i zabranu diskriminacije

[9] „Službeni list SRJ“, br. 11/2002, „Službeni list SCG“, br. 1/03 – Ustavna povelja i „Službeni glasnik RS“, br.  72/09 – dr. zakon, 97/13 – odluka US i 47/18

[10] čl. 40. Zakona o osnovama sistema obrazovanja i vaspitanja („Sl. glasnik RS“, br.

[11] „Službeni list SRJ“, broj 11/02, „Službenik list SCG“, broj 1/03 – Ustavna povelja i „Službeni glasnik RS“, broj 72/09 – dr. zakon, 97/13 – odluka US i 47/18

POVERENICA ZA ZAŠTITU RAVNOPRAVNOSTI

Brankica Janković

714-2021 pritužba NSBNM protiv MPNTR zbog diskriminacije na osnovu jezika