br. 07-00-533/2024-02 datum: 30.08.2024.

Postupajući u okviru zakonom propisane nadležnosti da prati sprovođenje zakona koji se tiču zabrane diskriminacije i preporučuje organima javne vlasti i drugim licima mere za ostvarivanje ravnopravnosti (čl. 33. tač. 7. i 9. Zakona o zabrani diskriminacije, „Sl. glasnik RS“, br. 22/2009 i 52/2021), Poverenik za zaštitu ravnopravnosti daje Gradskoj oštini Zvezdara

PREPORUKU MERA ZA OSTVARIVANjE RAVNOPRAVNOSTI I ZAŠTITE OD DISKRIMINACIJE

Poverenik za zaštitu ravnopravnosti preporučuje Gradskoj opštini Zvezdara:

– da se uzdrži od prinudnog iseljavanja stanovnika romskog naselja u ulici Bulevar kralja Aleksandra 403-405, sve dok prethodno ne obezbedi alternativni smeštaj, koji odgovara kriterijumima adekvatnog stanovanja u skladu sa domaćim i međunarodnim standardima,

– da celokupan proces zbrinjavanja stanovnika romskog naselja sprovede uz aktivno učešće tih lica, poštujući njihove potrebe i pravo na učešće u donošenju odluka u vezi sa pitanjima koja ih se tiču, uključujući preseljenje i način društvene integracije, saglasno međunarodnim standardima i smernicama za raseljavanje građana iz neformalnih naselja.

Gradska opština Zvezdara obavestiće Poverenika za zaštitu ravnopravnosti o preduzetim merama, najkasnije u roku od 30 dana od dana prijema ove preporuke.

O b r a z l o ž e nj e

Povereniku se obratila organizacija civilnog društva „A11“  navodeći da je gradska opština Zvezdara otpočela pripreme za sprovođenje prinudnog iseljenja neformalnog romskog naselja na ovoj opštini, u ulici Bulevar kralja Aleksandra 403-405, Beograd. Naveli su da prema informacijama sa zvaničnog sajta GO Zvezdara, stanovnike ovog naselja su 12.8.2024. godine obišli predstavnici Opštine Zvezdara, Komunalne inspekcije GO Zvezdara, Komunalne milicije Grada Beograda, Ministarstva unutrašnjih poslova u prisustvu zakonskog zastupnika vlasnika katastarske parcele. Tom prilikom su utvrdili količinu postojećeg otpada koji se nalazi na ovoj lokaciji. Poverenik je obavešten od strane ove organizacije da je predsednik optšine Zvezdara tokom poseta naselju najavio raseljavanje njegovih stanovnika do kraja avgusta meseca.  U svom obraćanju Povereniku, istakli su da navedenoj lokaciji živi 13 porodica, koje broje 33 člana od kojih su 15 deca, kao i da porodice žive u lošim uslovima, improvizovanim stambenim objektima i bez regularnog pristupa pijaćoj vodi i električnoj energiji.

Poverenik ukazuje da je ravnopravno ostvarivanje prava na adekvatan životni standard i adekvatno stanovanje garantovano domaćim i  međunarodnim dokumentima koji promovišu i garantuju ljudska i manjinska prava.

Ovo pravo je garantovano odredbama člana 25. stav 1. Univerzalne deklaracije o ljudskim pravima iz 1948. godine[1]. Ratifikacijom Međunarodnog pakta o ekonomskim, socijalnim i kulturnim pravima iz 1966. godine[2], Republika Srbija se obavezala da će priznati svakom licu pravo na životni standard dovoljan za njega samog i njegovu porodicu, ubrajajući tu i dovoljnu količinu hrane, odeću i smeštaj, kao i stalno poboljšanje njegovih uslova života[3].

Okvirnom konvencijom za zaštitu nacionalnih manjina[4], u čl. 4. odeljka II, pripadnicima nacionalnih manjina garantovana je ravnopravnost pred zakonom i zabranjena je svaka diskriminacija. Takođe, Međunarodnom konvencijom o ukidanju svih oblika rasne diskriminacije[5] propisana je obaveza država potpisnica da preduzmu, ako okolnosti to zahtevaju, u socijalnoj, ekonomskoj, kulturnoj i ostalim oblastima, posebne i konkretne mere za obezbeđivanje razvoja ili zaštite izvesnih rasnih grupa ili pojedinaca koji pripadaju ovim grupama radi garantovanja pod uslovima jednakosti, punog ostvarenja prava čoveka i osnovnih sloboda[6].

Takođe, Konvencija Ujedinjenih nacija o uklanjanju svih oblika diskriminacije žena[7], odredbom člana 14. obavezuje države da obezbede adekvatne životne uslove, posebno u pogledu stanovanja.

Istambulskom deklaracijom iz 1996. godine[8], koja je usvojena na drugoj UN Konferenciji o ljudskim naseljima, države su obavezane na postizanje ciljeva obezbeđenja stambenog prostora za sve stanovnike i uspostavljanje održivog razvoja ljudskih naselja u kontekstu progresivne urbanizacije u celom svetu. Na ovoj konferenciji usvojena je Habitat agenda, u kojoj je u članu 11. naglašeno da svako ima pravo na adekvatne životne standarde za sebe i svoju porodicu, uključujući pravo na adekvatno stanovanje i stalno poboljšanje životnih uslova. Prema ovom dokumentu, prava na stanovanje smatraju se progresivnim zakonskim obavezama, što podrazumeva da su države dužne da neprestano nastoje da ojačaju ekonomska, socijalna i kulturna prava, uključujući i pravo na adekvatno stanovanje. Ideja progresivne realizacije obavezuje državu da nastoji da što brže, što efikasnije i u potpunosti, ostvari pravo na stanovanje.

Revidirana Evropska socijalna povelja[9] u članu 31. propisuje da bi se osiguralo delotvorno uživanje prava na stan, države treba da preduzmu mere sa ciljem unapređivanja pristupa stambenom smeštaju odgovarajućeg standarda, sprečavanje ili umanjivanje pojave beskućništva, kao i da učine da cene stambenog smeštaja budu dostupne onima koji nemaju dovoljno sredstava. Povelja o osnovnim pravima Evropske unije[10] u članu 34. garantuje pravo na socijalnu pomoć i pomoć za stanovanje, kako bi se obezbedila dostojna egzistencija svima koji nemaju dovoljno sredstava.[11]

Pored međunarodnih dokumenata i standarda, diskriminacija pripadnika romske nacionalne manjine zabranjena je i domaćim propisima.

Ustav Republike Srbije[12] u čl. 21. zabranjuje svaku diskriminaciju, neposrednu ili posrednu, po bilo kom osnovu, a naročito po osnovu rase, pola, nacionalne pripadnosti, društvenog porekla, rođenja, veroispovesti, političkog ili drugog uverenja, imovnog stanja, kulture, jezika, starosti i psihičkog ili fizičkog invaliditeta. Članom 76. st. 3. Ustava Republika Srbije  propisano je da se ne smatraju diskriminacijom posebni propisi i privremene mere koje Republika Srbija može uvesti u ekonomskom, socijalnom, kulturnom i političkom životu, radi postizanja pune ravnopravnosti između pripadnika nacionalne manjine i građana koji pripadaju većini, ako su usmerene na uklanjanje izrazito nepovoljnih uslova života koji ih posebno pogađaju.

Ustavna zabrana diskriminacije bliže je razrađena Zakonom o zabrani diskriminacije, koji u čl. 4. propisuje da su svi jednaki i uživaju jednak položaj i jednaku pravnu zaštitu, bez obzira na lična svojstva, te da je svako dužan da poštuje načelo jednakosti, odnosno zabranu diskriminacije. Odredbom čl. 24. Zakona o zabrani diskriminacije zabranjena je diskriminacija nacionalnih manjina i njihovih pripadnika na osnovu nacionalne pripadnosti, etničkog porekla, verskih uverenja i jezika.

Zakon o zaštiti prava i sloboda nacionalnih manjina[13], pored opšte zabrane diskriminacije lica koja pripadaju nacionalnim manjinama, preporučuje mere za obezbeđenje ravnopravnosti u vidu propisa, pojedinačnih pravnih akata i mera u cilju popravljanja položaja lica koja pripadaju romskoj nacionalnoj manjini.

Zakon o stanovanju i održavanju zgrada[14] u članu 79. propisuje da ukoliko je neophodno izvršiti iseljenje i ukoliko lice sa članovima svog porodičnog domaćinstva nema u svojini drugu nepokretnost za stanovanje i nema dovoljno sredstava da obezbedi drugi smeštaj, to lice sa članovima svog porodičnog domaćinstva ostvaruje pravo na preseljenje u odgovarajući smeštaj koje obezbeđuje nadležni organ jedinice lokalne samouprave na čijoj teritoriji to lice ima prebivalište i koji je doneo rešenje o iseljenju. U stavu 3. Istog člana propisano je da odgovarajući smeštaj za preseljenje treba da zadovolji: odgovarajuću lokaciju, u smislu pristupa osnovnoj komunalnoj infrastrukturi, nezagađenosti zemljišta, mogućnostima ostvarivanja prihoda i dostupnosti javnih usluga, a naročito u pogledu obrazovanja, zdravstvene i socijalne zaštite, cenovnu dostupnost stanovanja, u smislu smanjenja učešća u troškovima stanovanja u zavisnosti od visine primanja domaćinstva, u skladu sa odredbama ovog zakona o stambenoj podršci, licima koja ne mogu da plaćaju troškove stanovanja, odgovarajuće prostorne uslove stana, u smislu da korisna stambena površina stana po članu porodičnog domaćinstva ne može biti manja od 8 m², odgovarajuće uslove opremljenosti osnovnim električnim, vodovodnim i sanitarnim instalacijama, zadovoljavajuće uslove sa stanovišta sigurnosti i bezbednosti, u smislu fizičke bezbednosti, kao i zaštite od hladnoće, vlage, toplote, kiše, vetra i ostalih nepovoljnih klimatskih uticaja, fizičku pristupačnost objekta u skladu sa propisom koji uređuje nesmetano kretanje i pristup osobama sa invaliditetom, deci i starim osobama, uvažavanje kulturne prikladnosti stanovanja lica koje se preseljava. Dalje, članom 80. navedenog zakona propisano je da državni i drugi organi, kao i drugi subjekti koji učestvuju u sprovođenju postupaka iseljenja i preseljenja, dužni su da ga sprovode u skladu sa principima zakonitosti, što znači da odlučuju i postupaju na osnovu zakona i drugih opštih akata, kao i opšteprihvaćenih pravila međunarodnog prava i potvrđenih međunarodnih ugovora, srazmernosti, koja znači korišćenje mera koje su za lica pogođena iseljenjem i preseljenjem najpovoljnija, ako se njima postižu svrha i cilj zakona, zaštite dostojanstva, što znači da poštuju i štite dostojanstvo lica koja su pogođena iseljenjem i preseljenjem, zaštite posebno ugroženih lica, što znači da prilikom sprovođenja postupaka štite prava posebno ugroženih lica, naročito žena, dece, samohranih roditelja, porodica sa troje i više dece, žrtve porodičnog nasilja, lica preko 65 godina starosti i osoba sa invaliditetom, međusobne saradnje, što znači da su državni i drugi organi, kao i drugi subjekti koji učestvuju u sprovođenju postupaka iseljenja i preseljenja, dužni da međusobno sarađuju u cilju zaštite ljudskih i manjinskih prava i ostvarivanja najboljih interesa lica koja su pogođena ovim postupcima.

Republika Srbija je donela Strategiju za unapređivanje položaja Roma u Republici Srbiji[15] u kojoj je kao jedan od glavnih ciljeva navedeno poboljšanje uslova stanovanja pripadnika romske nacionalne manjine putem obezbeđivanja legalnog korišćenja stana i poseda, omogućavanja zdravog života porodice i pojedinca, olakšanja života žene i deteta, kao i obezbeđivanja adekvatnih uslova za način života koji je prihvatljiv Romima. Strategijom je propisano da se, između ostalog, ovi ciljevi mogu postići unapređenjem postojećeg broja stambenih jedinica i izgradnjom novih, pružanjem podrške kroz obrazovanje, povećanjem zaposlenosti i radnog angažovanja i pružanjem zdravstvene i socijalne pomoći. Takođe, u cilju poboljšanja uslova stanovanja pripadnika romske nacionalne manjine važnu ulogu imaju jedinice lokalne samouprave koje treba da odvoje pozicije u budžetu za rešavanje stambenih problema Roma, te u tom smislu treba izabrati lokacije koje imaju mogućnost priključenja na infrastrukturu (voda, struja, kanalizacija), na područjima koja su pogodna za stanovanje i u ekološki zdravom okruženju. Izričito je propisano da ove lokacije treba da omoguće integraciju, a ne da podstiču segregaciju ili diskriminaciju pripadnika romske nacionalne manjine[16].

Dokumentom „Osnovni principi i smernice u vezi evikcija i raseljavanja zasnovanih na razvoju“, koje je sačinio specijalni izvestilac Visokog komesara Ujedinjenih nacija, državama koje sprovede raseljavanje građana iz neformalnih naselja pružaju se saveti u vezi mera i procedura koje treba primeniti kako se raseljenja ne bi odvijala u suprotnosti sa postojećim međunarodnim standardima ljudskih prava. Ovaj dokument posebnu pažnju pridaje kako samom procesu raseljavanja, tako i procesu koji sledi nakon preseljenja, odnosno, propisani su kriterijumi adekvatnog stanovanja u alternativnom smeštaju koji se, između ostalog, odnose na: prostorije i infrastrukturu koja obuhvata pijaću vodu, energiju za kuvanje, grejanje i osvetljenje, sanitarne uređaje i prostorije za pranje, uslove za skladištenje hrane, kanalizaciju; stambeni prostor koji ispunjava uslove za stanovanje, pružajući stanovnicima adekvatan prostor, zaštitu od hladnoće, vlage, topline, kiše, kao i od građevinskih opasnosti ili izvora zaraze, garantujući fizičku bezbednost ukućana, pristup mogućnosti zapošljavanja, zdravstvenim uslugama, školama i socijalnim ustanovama[17]. Prilikom odlučivanja da li je određeni alternativni smeštaj adekvatan za stanovanje, propisana je obaveza poštovanja određenih pravila koja se odnose na saradnju nadležnih organa sa raseljenim licima, uz njihovo puno učešće u procesu preseljenja. Takođe, propisano je da niko od raseljenih lica ne sme da trpi štetu u pogledu ljudskih prava, odnosno, prava na kontinuirano poboljšanje životnih uslova[18].

Poverenik podseća da međunarodni standardi u postupku preseljenja obuhvataju sprovođenje mera i poštovanje kriterijuma pre preseljenja, za vreme preseljenja i nakon preseljenja. S tim u vezi, treba napomenuti da Komitet UN za ekonomska, socijalna i kulturna prava u Opštem komentaru br. 7. navodi da evikcije, odnosno, rušenja ne treba da za posledicu imaju da pojedinac postane beskućnik ili podložan povredama drugih ljudskih prava i da država članica mora da preduzme sve odgovarajuće mere kako bi omogućila dostupan adekvatan alternativni smeštaj ili preseljenje. Evropski sud za ljudska prava stao je na stanovište da evikcija iz objekta, u slučaju kada organ javne vlasti nije obezbedio adekvatan alternativni smeštaj, predstavlja povredu prava na poštovanje privatnog i porodičnog života iz člana 8 Evropske konvencije o ljudskim pravima.

Problem stanovanja Roma veoma je kompleksan, s obzirom da neadekvatni uslovi stanovanja i život u neformalnim naseljima znatno otežavaju pristup drugim ekonomskim i socijalnim pravima. Poverenik za zaštitu ravnopravnosti podseća da je u skladu sa Opštim komentarom broj 4. Komiteta Ujedinjenih nacija za ekonomska, socijalna i kulturna prava, pitanje pravne sigurnosti stambenog statusa od centralnog značaja za ostvarivanje prava na adekvatno stanovanje jer od njega zavisi zaštita od prinudnih iseljenja, uznemiravanja i ometanja u uživanju prava na stanovanje.

Imajući u vidu navedene propise kao i najave raseljavanja neformalnog naselja u skorašnjem periodu, a polazeći od ovlašćenja propisanih članom 33. stav 1. tačka 9. Zakona o zabrani diskriminacije, Poverenik u cilju preventivnog delovanja upućuje ovu preporuku mera gradskoj opštini Zvezdara. Poverenik preporučuje da se gradska opština Zvezdara uzdrži od prinudnog iseljavanja stanovnika romskog naselja u ulici Bulevar kralja Aleksandra 403-405, sve dok prethodno ne obezbedi alternativni smeštaj, koji odgovara kriterijumima adekvatnog stanovanja u skladu sa domaćim i međunarodnim standardima, kao i da proces zbrinjavanja sprovede u saradnji i uz aktivno učešće stanovnika ovog naselja, poštujući njihove potrebe i pravo na učešće u donošenju odluka u vezi sa svim pitanjima koja ih se tiču, uključujući preseljenje i način društvene integracije, saglasno međunarodnim standardima i smernicama za raseljavanje građana iz neformalnih naselja.

Potrebno je da gradska opština Zvezdara obavesti Poverenika za zaštitu ravnopravnosti o preduzetim merama, najkasnije u roku od 30 dana od dana prijema ove preporuke.

[1] Generalna skupština UN, 10. decembra 1948. godine

[2] Zakon o ratifikaciji Međunarodnog pakta o ekonomskim, socijalnim i kulturnim pravima (“Sl. list SFRJ“, br. 7/71)

[3] Čl. 11. st. 1 Zakona o ratifikaciji međunarodnog pakta o ekonomskim, socijalnim i kulturnim pravima

[4] Zakon potvrđivanju okvirne konvencije za zaštitu nacionalnih manjina („Sl. list SFRJ“, br. 9/68)

[5] Zakon o ratifikaciji Međunarodne konvencije o ukidanju svih oblika rasne diskriminacije („Sl. list SFRJ“, br. 31/67)

[6] Čl. 2. st. 2. Zakona o ratifikaciji Međunarodne konvencije o ukidanju svih oblika rasne diskriminacije

[7] Zakon o ratifikaciji Konvencije o eliminisanju svih oblika diskriminacije žena („Sl. glasnik SFRJ-Međunarodni ugovori“, br. 11/81)

[8]Istanbulska deklaracija o ljudskim naseljima i Habitat agenda, Rezolucija 1 – Izveštaj UN Konferencije o ljudskim naseljima A/CONF.165/14 od 7. avgusta 1996.

[9] Zakon o potvrđivanju Revidirane Evropske socijalne povelje („Službeni glasnik RS – Međunarodni ugovori“, broj 42/09)

[10] Povelja o osnovnim pravima EU 2010C 83/02, usvojena 7. decembra 2000. godine

[11] U aprilu 2006. godine, Evropski parlament doneo je Evropsku povelju o stanovanju, a u maju 2007. godine i Odluku o stanovanju i regionalnoj politici, koje daju veliki politički značaj neophodnom poboljšanju uslova stanovanja u EU. Evropska povelja o stanovanju, usvojena od Parlamentarne grupe Evropskog parlamenta „Urbano stanovanje“  26. aprila 2006. Predlog ovog dokumenta je dostupan na engleskom jeziku na adresi: http://www.iut.nu/EU/Housing%20Charter/HousingCharterENG_040406.pdf; Odluka Evropskog parlamenta od 10. maja 2007. o stanovanju i regionalnoj politici (2006/2108(INI)), tekst dostupan na engleskom jeziku na adresi: http://www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?pubRef=-//EP//TEXT+TA+P6-TA-2007-0183+0+DOC+XML+V0//EN

[12] “Sl. glasnik RS“, br. 98/06 i 115/21

[13] “Sl. list SRJ“, br. 11/02, „Sl. list SCG“, br. 1/2003 i „Sl. glasnik RS“, br. 72/09

[14] “Sl. glasnik RS”, br. 104/2016 i 9/2020 – dr.zakon)

[15] “Sl. glasnik RS“, br. 27/09

[16] Poglavlje II, tač. 2. ( 2.4.2. i 2.4.4.)

[17] Poglavlje V, st. 55. Osnovnih principa i smernica u vezi evikcija i raseljavanja zasnovanih na razvoju

[18] Poglavlje V, st. 56. tač. d. i i. Osnovnih principa i smernica u vezi evikcija i raseljavanja zasnovanih na razvoju

POVERENICA ZA ZAŠTITU RAVNOPRAVNOSTI
Brankica Janković

610-24 Preporuka mera GO Zvezdara