br. 021-01-969/2024-02 datum: 24. maj 2024. godine

Postupajući u okviru zakonom propisane nadležnosti[1] da prati sprovođenje zakona koji se tiču zabrane diskriminacije i upućuje preporuke mera organima javne vlasti i drugim licima za ostvarivanje ravnopravnosti i zaštite od diskriminacije, Poverenik za zaštitu ravnopravnosti upućuje Republičkom javnom medijskom servisu – Javnoj medijskoj ustanovi „Radio-televizija Srbije“ (u daljem tekstu: RTS), Pokrajinskom javnom medijskom servisu – Javnoj medijskoj ustanovi „Radio-televizija Vojvodine“ (u daljem tekstu: RTV), televiziji Pink, Nacionalnoj televiziji Happy, televiziji B92, i Prvoj televiziji, odnosno svim televizijskim kućama  sa nacionalnom frekvencijom

PREPORUKU MERA ZA OSTVARIVANjE RAVNOPRAVNOSTI I ZAŠTITE OD DISKRIMINACIJE

Poverenik za zaštitu ravnopravnosti preporučuje Republičkom javnom medijskom servisu – Javnoj medijskoj ustanovi „Radio-televizija Srbije“ (u daljem tekstu: RTS), Pokrajinskom javnom medijskom servisu – Javnoj medijskoj ustanovi „Radio-televizija Vojvodine“ (u daljem tekstu: RTV), televiziji Pink, Nacionalnoj televiziji Happy, televiziji B92, i Prvoj televiziji, odnosno televizijskim medijskim kućama sa nacionalnom frekvencijom da:

– omoguće, u što većem obimu emitovanje sadržaja u pristupačnim formatima osobama oštećenog sluha odnosno vida, korišćenjem srpskog znakovnog jezika, otvorenog i zatvorenog titla i zvučnog opisa i načina izveštavanja, kako bi se obezbedilo njihovo nesmetano ostvarivanje prava na potpuno i blagovremeno javno informisanje.

Potrebno je da ove medijske kuće o preduzetom obaveste Poverenika u roku od 30 dana od dana prijema preporuke mera za ostvarivanje ravnopravnosti i zaštite od diskriminacije.

Protiv ove preporuke mera za ostvarivanje ravnopravnosti i zaštite od diskriminacije, u skladu sa zakonom, nije dopuštena žalba niti bilo koje drugo pravno sredstvo.

Obrazloženje

U skladu sa odredbama Zakona o zabrani diskriminacije^[2] Poverenik za zaštitu ravnopravnosti prati sprovođenje zakona i drugih propisa i upućuje preporuke mera  organima javne vlasti i drugim licima za ostvarivanje ravnopravnosti i zaštite od diskriminacije. Imajući u vidu dosadašnju praksu Poverenika, kao i rezultate pojedinih istraživanja i izveštaja koji se odnose na analizu medijskog sadržaja može se uočiti da pojedini medijski servisi ne emituju ili nedovoljno emituju sadržaj u pristupačnim formatima osobama oštećenog sluha odnosno vida, korišćenjem srpskog znakovnog jezika, otvorenog i zatvorenog titla i zvučnog opisa i načina izveštavanja kako bi se obezbedilo nesmetano ostvarivanje prava na javno informisanje ovim licima.

S tim u vezi, Poverenik najpre koristi priliku da ukaže na relevantan pravni okvir u ovoj oblasti.

Ustav Republike Srbije^[3] zabranjuje svaku diskriminaciju, neposrednu ili posrednu, po bilo kom osnovu, a naročito po osnovu rase, pola, nacionalne pripadnosti, društvenog porekla, rođenja, veroispovesti, političnog ili drugog uverenja, imovnog stanja, kulture, jezika, starosti, psihičkog ili fizičkog invaliditeta. Ustavna zabrana diskriminacije bliže je razrađena Zakonom o zabrani diskriminacije, tako što je diskriminacija definisana kao svako neopravdano pravljenje razlike ili nejednako postupanje, odnosno propuštanje (isključivanje, ograničavanje ili davanje prvenstva), u odnosu na lica ili grupe kao i članove njihovih porodica, ili njima bliska lica, na otvoren ili prikriven način, a koji se zasniva na rasi, boji kože, precima, državljanstvu, nacionalnoj pripadnosti ili etničkom poreklu, jeziku, verskim ili političkim ubeđenjima, polu, rodnom identitetu, seksualnoj orijentaciji, imovnom stanju, rođenju, genetskim osobenostima, zdravstvenom stanju, invaliditetu, bračnom i porodičnom statusu, osuđivanosti, starosnom dobu, izgledu i članstvu u političkim, sindikalnim i drugim organizacijama i drugim stvarnim, odnosno pretpostavljenim ličnim svojstvima.^[4] Odredbom člana 26. stav 1. Ustava propisano je da diskriminacija postoji ako se postupa protivno načelu poštovanja jednakih prava i sloboda osoba sa invaliditetom u političkom, ekonomskom, kulturnom i drugom aspektu, javnog, profesionalnog, privatnog i porodičnog života.

Republika Srbija je ratifikovala i UN Konvenciju o pravima osoba sa invaliditetom^[5]  čiji je cilj da unapredi, zaštiti i osigura puno i jednako uživanje svih ljudskih prava i osnovnih sloboda svim osobama sa invaliditetom i unapredi poštovanje njihovog urođenog dostojanstva. Ratifikacijom ove Konvencije, Republika Srbija se obavezala da usvoji odgovarajuće zakonodavne, administrativne i druge mere za ostvarivanje prava priznatih Konvencijom; preduzme sve odgovarajuće mere u cilju menjanja ili ukidanja postojećih zakona, propisa, običaja i prakse koji predstavljaju diskriminaciju prema osobama sa invaliditetom; da se uzdržava od svih postupaka ili praksi koji nisu u skladu sa Konvencijom, kao i da obezbedi da državni organi i institucije deluju u skladu sa Konvencijom^[6]. Konvencija u članu 9. stav 1. propisuje da će u cilju omogućavanja samostalnog života i punog učešća osoba sa invaliditetom u svim sferama života, države strane ugovornice preduzeti odgovarajuće mere da osobama sa invaliditetom obezbede pristup, ravnopravno sa drugima, fizičkom okruženju, prevozu, informacijama i komunikacijama, uključujući informacione i komunikacione tehnologije i sisteme, kao i drugim pogodnostima i uslugama koje su otvorene odnosno koje stoje na raspolaganju javnosti, kako u urbanim tako i u ruralnim sredinama. Te mere, koje uključuju identifikovanje i uklanjanje prepreka i barijera za pristup, odnosiće se, između ostalog, i na informacije, komunikacije i druge usluge, uključujući i elektronske usluge i hitne službe (stav 1. tačka b). Istim članom Konvencije, u stavu 2. tačka f), propisano je da će države strane ugovornice takođe preduzeti odgovarajuće mere da podstiču druge odgovarajuće oblike pomoći i podrške osobama sa invaliditetom kako bi im se obezbedio pristup informacijama. Članom 11. Konvencije je regulisano da će države strane ugovornice preduzeti, u skladu sa svojim obavezama prema međunarodnim pravom, uključujući međunarodno humanitarno pravo i međunarodno pravo vezano za ljudska prava, sve potrebne mere kako bi se obezbedila zaštita i sigurnost osoba sa invaliditetom u rizičnim situacijama, uključujući situacije oružanog sukoba, humanitarne katastrofe i elementarne nepogode. Članom 21. Konvencije je regulisano da će države strane ugovornice preduzeti sve odgovarajuće mere kako bi obezbedile da osobe sa invaliditetom mogu da uživaju pravo na slobodu izražavanja i mišljenja, uključujući slobodu da traže, primaju i prenose informacije i ideje, ravnopravno sa drugima, posredstvom svih oblika komunikacije po vlastitom izboru, kao što je definisano u članu 2. ove konvencije, uključujući:  (a) pružanje informacija osobama sa invaliditetom, koje su namenjene široj javnosti, u pristupačnim formatima i tehnologijama odgovarajućim za različite vrste invaliditeta, blagovremeno i bez dodatnih troškova; (b) prihvatanje i olakšavanje korišćenja jezika znakova, Brajovog pisma, uveličavajuće i alternativne komunikacije i svih drugih raspoloživih sredstava, načina i formata komunikacije po vlastitom izboru, od strane osoba sa invaliditetom u zvaničnim interakcijama; (c) pozivanje privatnih pravnih lica koja pružaju usluge širokoj javnosti, uključujući putem interneta, da pružaju informacije i usluge u pristupačnom i upotrebljivom formatu osobama sa invaliditetom; (d) podsticanje sredstava masovnog informisanja, uključujući pružaoce informacija putem interneta, da učine svoje usluge pristupačnim osobama sa invaliditetom; (e) priznavanje i podsticanje korišćenja jezika znakova.

Odredbama člana 35. stav 1. Zakona o sprečavanju diskriminacije osoba sa invaliditetom^[7], propisano je da su organi državne uprave, teritorijalne autonomije i lokalne samouprave nadležni za poslove kulture i medija dužni da preduzmu mere, s ciljem da se osobama sa invaliditetom učine pristupačnim informacije i komunikacije putem upotrebe odgovarajućih tehnologija, dok je stavom 2. istog člana propisano da se merom iz stava 1. ovog člana smatra naročito dnevno saopštavanje informacija namenjenih i osobama sa invaliditetom odgovarajućom tehnologijom simultanog pisanog teksta.^[8]

Odredbama člana 12. Zakona o javnom informisanju i medijima^[9] propisano je da u cilju zaštite interesa osoba sa invaliditetom i obezbeđivanja njihovog ravnopravnog uživanja prava na slobodu mišljenja i izražavanja, Republika Srbija, autonomna pokrajina, odnosno jedinica lokalne samouprave, preduzima mere kojima im se omogućava da nesmetano primaju informacije namenjene javnosti, u primerenom obliku i primenom odgovarajuće tehnologije, i obezbeđuje deo sredstava ili drugih uslova za rad medija koji objavljuju informacije na znakovnom jeziku ili Brajevom pismu ili na drugi način omogućavaju tim licima da nesmetano ostvaruju prava u javnom informisanju. Istim zakonom, u članu 15. stav 1. tačka 9. propisano je da je javni interes u oblasti javnog informisanja, između ostalog navedenog, i podrška proizvodnji medijskih sadržaja namenjenih osobama sa invaliditetom i prilagođavanju sadržaja na srpski znakovni jezi, Brajevo pismo, audiodeskripciju i druge primerene oblike osobama sa senzornim i intelektualnim invaliditetom.  Stavom 2. istog člana propisano je da se Republika Srbija, autonomna pokrajina, odnosno jedinica lokalne samouprave stara o ostvarivanju javnog interesa podstičući raznovrsnost medijskih sadržaja, slobodu izražavanja ideja i mišljenja, slobodan razvoj nezavisnih i profesionalnih medija, i podsticajno okruženje za održivost medija, što doprinosi zadovoljavanju potreba građana za informacijama i sadržajima iz svih oblasti života, bez diskriminacije.

Zakonom o upotrebi znakovnog jezika^[10], u članu 17. propisano je da su pružaoci medijskih usluga dužni da sagledaju mogućnosti i rade na stvaranju uslova za omogućavanje praćenja audio-vizuelnih medijskih usluga putem tumača za znakovni jezik ili primenom tehnika prihvatljivih gluvoj osobi u najvećoj mogućoj meri, obezbeđivanjem dnevnog praćenja dostupnog programa i sadržaja.

Zakonom o elektronskim medijima^[11], u članu 73. propisano je da je pružalac medijske usluge dužan da, u skladu sa svojim finansijskim i tehničkim mogućnostima, svoj program i sadržaj učini dostupnim osobama oštećenog sluha, odnosno vida i da konstantno radi na uključivanju sprskog znakovnog jezika, otvorenog i zatvorenog titla i zvučnog opisa.  Stavom 2. istog člana propisano da regulator^[12] podstiče pružaoca medijske usluge da svoj program i sadržaj učini dostupnim osobama iz stava 1. ovog člana. Iako je ova zakonska obaveza nesporna, zakonodavac je, odredbama člana 122. ovog zakona još jednom istakao važnost zastupljenosti programskog sadržaja koji su dostupni, odnosno omogućavaju pristup osobama oštećenog sluha, odnosno vida tako što je upravo ove sadržaje označio kao jedno od merila kojim će se potvrditi da jedan medijski sadržaj ostvaruje javni interes u oblasti elektronskih medija i javnog informisanja.

Odredbama Zakona o javnom medijskim servisima (RTS i RTV) precizirano je na koje načine javni  medijski servis, kroz programske sadržaje, treba da ostvaruje javni interes, te je odredbama člana 7. stav 5. istaknuto da je jedna od obaveza zadovoljavanje potreba u informisanju svih delova društva bez diskriminacije, vodeći računa naročito o društveno osetljivim grupama kao što su deca, omladina i stari, manjinske grupe, osobe sa invaliditetom, socijalno i zdravstveno ugroženi i dr.

Pored toga, Poverenik koristi priliku da ukaže da je nedavno usvojen Pravilnik o dostupnosti programskih sadržaja osobama ošetećenog sluha odnosno vida^[13] kojim su bliže uređene obaveze pružalaca usluga televizije da svoje programske sadržaje učine dostupnim osobama oštećenog sluha odnosno vida, način korišćenja srpskog znakovnog jezika, otvorenog i zatvorenog titla i zvučnog opisa i načina izveštavanja, kako bi se obezbedilo nesmetano ostvarivanje prava na javno informisanje ovim licima. Stupanjem na snagu ovog pravilnika prestale su da važe: Preporuka o većoj dostupnosti programskih sadržaja osobama sa invaliditetom (objavljena na sajtu Regulatornog tela za elektronske medije 24. maja 2019. godine) i Preporuka o načinu korišćenja titlova i znakovnog jezika (objavljena na sajtu Regulatornog tela za elektronske medije 9. februara 2015. godine).

Poverenik dalje ukazuje da je članom 3. ovog pravilnika uređena dostupnost programskih sadržaja osobama oštećenog sluha odnosno vida tako što je propisano da pružalac medijske usluge je dužan da, u skladu sa svojim finansijskim i tehničkim mogućnostima, svoj program i sadržaj učini dostupnim osobama oštećenog sluha, odnosno vida i da konstantno radi na uključivanju srpskog znakovnog jezika, otvorenog i zatvorenog titla i zvučnog opisa (audio-deskripcija). Pored toga članom 4. Pravilnika propisan je način  korišćenja titlova i znakovnog jezika. Naime, ovim članom je propisano da slova i znaci koji se koriste u okviru titlova treba da budu jasno vidljivi, s obzirom na njihovu veličinu i boju, boju vizuelnog sadržaja uz koji se čine dostupnim, kao i boju njihove podloge ako se ista koristi. Titlovi se čine dostupnim u donjem delu ekrana, osim u slučajevima kada se na taj način zaklanjaju usta lica koje govori ili druga značajna informacija ili aktivnost. Osim govora, titlovi jasno saopštavaju i druge emitovane zvukove, kao što su raspoloženje, odnosno tempo emitovane muzike i tekst pesme, reakcije publike u studiju itd. Prostor na ekranu namenjen tumaču za znakovni jezik koji putem znakovnog jezika interpretira zvukove programskih sadržaja treba da bude smešten u donji desni ugao ekrana i ne treba da bude manji od 1/6 emitovane slike i preko njega ne smeju da se objavljuju drugi sadržaji (potpisi, tekst u kajronu i sl.). Pozadina iza tumača treba da bude jednobojna i bez ometajućih sadržaja. Tumač za znakovni jezik primenjuje tehnike kojima će gluvima ukazati na to čiji se govor prevodi u srpski znakovni jezik, kao i tehnike kojima će njihovu pažnju usmeriti na druge važne zvukove. Tumač za znakovni jezik mora nositi tamniju jednobojnu odeću, ne sme nositi upadljiv nakit niti sme imati upadljive detalje na noktima i rukama koji ometaju praćenje prevoda na znakovni jezik. Dozvoljeno je da virtuelni tumači izgledaju drugačije, posebno u dečijem programu. Imajući u vidu izbore koji su raspisani za 2. jun 2024. godine, Poverenik ukazuje na odredbe člana 5. ovog pravilnika koje se odnose na dostupnost programskog sadržaja u izbornoj kampanji. Ovim članom je propisana obaveza javnih medijskih servisa i komercijalnih pružaoca medijskih usluga koji su imaoci dozvole za pružanje medijske usluge na području cele Republike Srbije, da su dužni, u skladu sa svojim finansijskim i tehničkim mogućnostima, da izborni program prikazan u centralnoj informativnoj emisiji, učine dostupnim osobama oštećenog sluha odnosno vida. Ova obaveza primenjuje se i na komercijalne pružaoce medijske usluge koji su stekli pravo da uslugu pružaju putem druge elektronske komunikacione mreže (kablovski, odnosno satelitski distributivni sistem, IPTV i dr.), čiji broj korisnika usluge distribucije medijskog sadržaja prelazi 1.000.000. U skladu sa stavom 3. ovog člana pružaoci medijskih usluga koji su imaoci dozvole u pojedinačnoj ili zbirnim servisnim zonama, a koja nije područje cele Republike Srbije, dužni su da, u skladu sa svojim finansijskim i tehničkim mogućnostima, u toku dana sadržaj najmanje jedne informativne emisije, koja se u celosti ili u delu bavi izbornom kampanjom, učine dostupnim osobama oštećenog sluha odnosno vida. Ova obaveza primenjuje se i na pružaoce medijske usluge koji su stekli pravo da uslugu pružaju putem druge elektronske komunikacione mreže (kablovski, odnosno satelitski distributivni sistem, IPTV i dr.), čiji broj korisnika usluge distribucije medijskog sadržaja ne prelazi 1.000.000. Poverenik takođe ukazuje da je odredbama člana 6. propisana dostupnost hitnih informacija od značaja za život i zdravlje. Navedenom odredbom je propisano da je pružalac medijske usluge dužan da prilikom prenošenja hitnih informacija od značaja za život i zdravlje, iste učini dostupnim osobama oštećenog sluha, odnosno vida (stav 1). Obaveza iz stava 1. ovog člana sastoji se u prikazivanju otvorenog titla koji je istaknut svetlosnim znakom i treptanjem u jarkoj boji, praćen istovremeno autentičnim zvučnim signalom, sve dok traje opasnost (stav 2). Pružalac medijske usluge, koji je u svom programskom elaboratu predvideo pružanje medijske usluge na jezicima nacionalnih manjina, dužan je da prilikom prenošenja hitnih informacija od značaja za život i zdravlje, iste učini dostupnim osobama oštećenog sluha, odnosno vida te nacionalne manjine, na način propisan stavom 2. ovog člana (stav 3). Ovim pravilnikom uređena je i obaveza izveštavanja do 31. januara tekuće godine, Regulatornog telo za elektronske medije o izvršavanju obaveza iz ovog pravilnika za prethodnu godinu, tako što će podneti sledeće podatke: 1) o vrsti programskog sadržaja dostupnog osobama oštećenog sluha odnosno vida; 2) datum emitovanja, nazivu emisije, trajanju emisije; 3) način dostupnosti programskog sadržaja osobama oštećenog sluha odnosno vida; 4) nedeljni, mesečni i godišnji udeo programskog sadržaja prilagođenog osobama oštećenog sluha odnosno vida.

U Izveštaju Službe za nadzor i analizu Regulatornog tela za elektronske medije za 2022. godinu o načinu ispunjavanja zakonskih i programskih obaveza Javnog medijskog servisa RTS^[14] istaknuto je da „udeo programa koji je namenjen društveno osetljivim grupama, programa prilagođenog gluvim i nagluvim osobama, kao i programa sa slikovno znakovnim jezikom u ukupnom emisionom vremenu na RTS 2 u aktuelnoj 2022. godini je 2,77%, što je manji procenat nego prethodne 2021. godine kada je ostvaren udeo od 3,16%. Što se tiče programa na RTS 1 „udeo programa koji je posvećen društveno osetljivim grupama i programa prilagođenog gluvim i nagluvim osobama u ukupno emitovanom programu na RTS 1 u 2022. godini iznosi 4,33%, što je gotovo identična vrednost koju su ovi sadržaji ostvarili i prethodne 2021. godine. Najveći procenat u okviru programa namenjenog društveno osetljivim grupama, kao i gluvim i nagluvim osobama pripada informativnim sadržajima (3,53%), među kojima su najzastupljenije bile svakodnevno beležene emisije vesti na slikovno znakovnom jeziku“.

U Izveštaju Službe za nadzor i analizu Regulatornog tela za elektronske medije (REM) za 2019. godinu (poslednji izveštaj do sada) pod nazivom Program pristupačan osobama sa invaliditetom^[15] navedeno je sledeće: „Obzirom da je utvrđeno da na programima komercijalnih televizija sa nacionalnom frekvencijom nema sadržaja prilagođenih osobama sa invaliditetom, predmet istraživanja bili su program Radio – televizije Srbije 1 i 2 i Radio – televizije Vojvodine 1. Statističkom analizom obuhvaćene su emisije koje su bile pristupačne osobama sa invaliditetom, u periodu od 1. januara do 31. decembra 2018. godine, a korišćenjem kompjuterskog softvera za monitoring programa došlo se do podataka o trajanju i učestalosti ovih sadržaja, njihovoj strukturi i udelu u ukupnom programu“.

Imajući u vidu sve navedeno, Poverenik koristi priliku da ukaže na važnost pristupačnosti koja predstavlja jedan od osnovnih preduslova za jednako učešće osoba sa invaliditetom u svim oblastima društvenog života na ravnopravnoj osnovi. Pristupačnost ne podrzumeva samo fizičku pristupačnost već i informacionu i komunikacionu pristupačnost. Pojedine medijske kuće sa nacionalnom frekvencijom su uložile napore da omoguće pristupačan sadržaja, dok pojedine uopšte ne obezbeđuju ovakav sadržaj. Imajući u vidu ovakvo stanje stvari Poverenik upućuje ovu preporuku mera i ukazuje da je neophodno da u što kraćem roku sve medijske kuće sa nacionalnom frekvencijom preduzmu aktivnosti na obezbeđivanju pristupačnog sadržaja, posebno informativnog programa i servisnih informacija i usluga, odnosno na emitovanju što većeg broja pristupačnog sadržaja gledaocima sa oštećenim sluhom i vidom u skladu sa zakonom i donetim pravilnikom.

[1] Zakon o zabrani diskriminacije („Službeni glasnik RS”, broj 22/09 i 52/21), član 33. stav 1. tačka 9)

[2] „Službeni glasnik RS“, br. 22/09 i 52/21, član 33. stav 1. tačka 7, a u vezi tačke 5.

[3] „Službeni glasnik RS“, broj 98/06

[4] Zakon o zabrani diskriminacije, član 2. stav 2.

[5] Zakon o potvrđivanju Konvencije o pravima osoba sa invaliditetom, „Službeni glasnik RS – Međunarodni ugovori“, broj 42/09

[6] Član 4. Konvencije o pravima osoba sa invaliditetom

[7] Član 4. Zakona o sprečavanju diskriminacije osoba sa invaliditetom ( „Službeni glasnik RS”, br. 33/06 i 13/16)

[8] Član 35. stav 1. i 2. Zakona o sprečavanju diskriminacije  osoba sa invaliditetom

[9] Član 12. Zakona o javnom informisanju i medijima („Službeni glasnik RS“, broj 92/23)

[10] Član 17.  Zakona o upotrebi znakovnog jezika („Službeni glasnik RS”, broj 38/15)

[11] Član 73. Zakona o elektronskim medijima („Službeni glasnik RS”, broj 92/23)

[12] Član 6. Zakona o elektronskim medijima propisuje osnivanje i nadležnost Regulatornog tela

[13] „Službeni glasnik RS”, broj 43/24

[14]https://www.rem.rs/uploads/files/izvestaji%20o%20nadzoru/Izve%C5%A1taj%20o%20ispunjavanju%20zakonskih%20i%20programskih%20obaveza%20Radio-televizije%20Srbije%20za%202022%20godinu.pdf

[15]https://www.rem.rs/uploads/files/izvestaji%20o%20nadzoru/Izve%C5%A1taj%20o%20pristupacnosti%20programa%20osobama%20sa%20invaliditetom%202019.pdf

POVERENICA ZA ZAŠTITU RAVNOPRAVNOSTI
Brankica Janković

441-24 Preporuka mera Republičkom javnom medijskom servisu